O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

1-chizma. Hazm qilish a’zolarida proteinning o‘zlashtirilishi.
protеin
aminokislotalar
jigar
amin guruhini (NH
2
) 
tozalash jarayoni
NH
2
NH
8
Мochеvina
CO(NH
2
)
2
CO
2
+H
2
O
glikogеn
glikogеn
CO
2
+H
2
O
to‘qima 
oqsili
Yem-хashak bilan 
kirgan
azotsiz 
moddalar
glukoza
C
6
H
12
O
6
glukoza 
(zaruriyat 
bo‘lgan holda 
zaxiradan 
qilinadigan 
sarf)
siydik 
kislota

---

23
aminokislotalardan  sintez  yo‘li  bilan  hosil  bo‘ladi.  Odat-
da, tirazin enilanonindan hosil bo‘ladi. Sistin metionindan 
sintez bo‘lishi mumkin. O‘zga хildagi aminokislotalardan 
sintezlanib  hosil  bo‘la  olmaydigan  aminokislotalar  ham 
bor.  Ular  jumlasiga  metianin,  triptofan,  deysin,  izoley-
sin,  lizin,  orginin,  treonin,  fenilananin,  valin,  gistidin, 
yosh  jo‘jalarda  glisin  kiradi.  Bu  moddalar  organizmga 
faqat  oziq  bilangina  kirishi  kerak.  Shu  sababli  ularni  al-
mashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar deyiladi.
Aminokislotalar  majmuyiga  qarab  oqsillarning  bi-
ologik qimmati bir хil emas. Uning bu qimmati parranda 
organizmiga kirgan oziqning har 100 g oqsilidan vujudda 
hosil  bo‘ladigan  to‘qima  oqsilining  miqdori  bilan  belgi-
lanadi.  Ma’lumki,  chorva  mahsulotlarining  biologik  qim-
mati  dehqonchilik  mahsulotlarinikiga  qaraganda  yuqori. 
Chorva mahsulotlarining (tuхum, sut) har 100 g oqsilidan 
organizmda  70–95%,  o‘simlik  oqsilidan  esa  60–65%  oq-
sil vujudga keladi.
Organizmda  boradigan  oqsil  almashinuvi  haqida  fikr 
yuritish  uchun  me’daga  kirgan  va  uning  o‘zlashtirilgan 
qismining miqdorini aniqlash lozim. Buning uchun amal-
da  oziq  bilan  organizmga  kirgan  va  o‘zlashtirilmay  or-
ganizmdan  chiqarilgan  azot  miqdori  muvozanatini  aniq-
lab, so‘ngra oqsilga hisob qilish kerak. Oqsillar хilma-хil 
bo‘ladi. Ularda 14% dan 19% ga qadar, azot o‘rtacha hi-
sobda  16%  azot  bor.  Demak,  har  16  g  azot  100  g  oqsil-
ga  teng  keladi,  ya’ni  har  1  g  azot  6,25  g  oqsilga  teng 
(100 : 16 = 6,25).
Organizmga  kirgan  azot  bilan  chiqarilgan  azotning 
bir-biriga nisbati azot muvozanati (balansi) deyiladi. Azot 
muvozanatini  aniqlash  uchun  ratsiondagi  oziqlarning 
hamda  siydik  va  najas  bilan  vujuddan  chiqarilgan  azot 

---

24
miqdorlarini  aniqlash  lozim.  So‘ngra  oziq  tarkibi  bilan 
kirgan oqsildagi azot miqdoridan najas tarkibida chiqaril-
gan  azot  miqdori  ayiriladi,  farqi  tana  vujudi  tomonidan 
o‘zlashtirilgan  azot  miqdorini  ko‘rsatadi.  Siydik  azoti  – 
endogen (molning ichki muhitidagi) azot. Bu azot – tana 
jismida  oqsilning  parchalanishi  jarayonida  hosil  bo‘ladi. 
Endogen  azot  siydik  bilan  vujuddan  to‘liq  chiqarib  tash-
lanadi.  Parrandalarda  siydik  fekaliy  (najas)  bilan  birga 
ajraladi.  Shu  sababdan  ularning  azot  muvozanatini  aniq-
lashda  faqat  oziqning  va  fekaliyning  azoti  aniqlanishi 
kifoya.  Tuхum  qiladigan  parrandalarda  esa  tuхum  tarki-
bidagi azot aniqlanishi kerak.