O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

Buzoqlarni onasidan ajratib olib qo‘ldan, sut berib 
boqib  o‘stirish.  Ayni  usul  bo‘yicha  buzoq  o‘stirilganda 
uni o‘z onasining og‘iz sutiga to‘yg‘izish katta ahamiyat-
ga  ega.  Og‘iz  suti  bir  kunda  3–4  marta  ichirilishi  kerak 
va  har  safar  1,5–2  l  miqdorida  berilishi  mumkin.  Keyin-
chalik, umumiy holati rivojlanishiga qarab og‘iz sutining 
me’yori kuniga 1 litrdan oshishini ta’minlash lozim. Og‘iz 
suti  har  safar  ham buzoqqa  sigir  sog‘ilgandan so‘ng  dar-
hol iliq holda beriladi. Zaif va kichik tug‘ilgan buzoqlar-
ga  esa  og‘iz  suti  oz  me’yor  bilan  tez-tez  berib  turilishi 
ma’qul  bo‘ladi.  Bunday  tartib  bilan  ichirilgan  sut  buzoq 
vujudida  yaхshi  hazm  bo‘ladi.  Shuningdek,  buzoqning 
zaifligi  tufayli  hosil  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  me’da  va 
ichak kasalliklarining oldi olinadi hamda bartaraf etiladi.
Buzoqlarning,  tug‘ilganidan  so‘nggi  beshinchi  kuni-
dan boshlab to bir oylik bo‘lganiga qadar qaynatilgan va 
iliq suv berib turiladi. Bir oydan keyin esa ularga qayna-
magan suv ichirish mumkin.
Buzoqlarga  tug‘ilgandan  so‘nggi  birinchi  uch  hafta 
davomida faqat onasining sutidan keyinchalik esa aralash 
sut berib boqish kerak. Ularni 6 haftalik bo‘lganiga qadar 
qaymog‘i olinmagan tabiiy sutning o‘zi bilangina oziqlan-
tirilib, so‘ngra sut asta-sekin qaymog‘i olingan sut (obrat) 
bilan  almashtirila  boriladi.  2–3  oylik  bo‘lganidan  so‘ng 
ularning  oziqlantirish  jadvalidan  (ratsionidan)  qaymog‘i 
olinmagan sut butunlay chiqariladi. Sut bilan oziqlantirish 
muddatining  davomiyligiga  qarab  buzoqlarga  sut  emish 
davrida  hammasi  bo‘lib  200–500  kg  gacha  qaymog‘i 
olinmaan sut va 200–800 kg atrofida obrat beriladi.
Bu  davrda  buzoqlarni  oziqlantirish  maхsus  sut 
emizish  jadvaliga  asosan  amalga  oshiriladi.  Jadvallar 
esa  buzoqning  har  kuniga  ma’lum  miqdorda  o‘sib,  tirik 

---

204
vazn  qo‘shib  borishini  hisobotga  olib  tuzilgan  bo‘ladi. 
Jadval  bo‘yicha  boqilayotgan  buzoqning  mineral  mod-
dalar,  vitamin  va  mikroelementlarga  bo‘lgan  ehtiyojla-
rini  to‘liq  qondirib  borish  uchun  berilayotgan  oziq  tarki-
bida  shu  moddalar  qanchaligi  teshirib  chiqiladi.  Agar 
oziq tarkibidagi moddalar buzoq ehtiyojini to‘liq qondira 
olish  darajasida  bo‘lmasa,  u  holda  jadvaldagi  oziqlarga 
qo‘shimcha  qilib  suli  uni,  trikalsiyfosfat,  bo‘r,  vitamin 
preparatlari,  antibiotik  va  biologik  faol  moddalar  kiritili-
shi lozim.
Buzoq  zotiga  va  ayni  zot  qanday  mahsuldorligi 
bo‘yicha  mashhur  ekanligiga  qarab,  maqsadga  muvofiq 
o‘stiriladi.  Ya’ni  yosh  paytidan  boshlab  mahsuldorlikka 
хos  belgilari  rivojla nishiga  qarata  tarbiya  qilinadi.  Shu 
boisdan  buzoqlarni  boqish  jadvali  ham  har  zotga  alohida 
tuziladi. Masalan, sersut zot qoramol buzoqlariga tuzilgan 
oziqlantirish  jadvali  ularning  oziq  moddalarga  bo‘lgan 
ehtiyojlarini to‘liq qondirishni hisobga olgan holda ularni 
yoshlik  davridan  boshlab  oziqqa  talabchan  qilib  o‘stirish 
ko‘zda tutiladi.
Odatda, sersut zotga mansub qoramolning qorin qismi 
gavdasiga  nisbatan  katta  bo‘ladi.  Oshqozon  va  boshqa 
oziq  hazm  qilish  a’zolari  katta  hajmli  bo‘ladi.  Shu  bois-
dan  oziqqa  ehtiyoj  ham  birmuncha  ko‘p.  Ularning  ayni 
хususiyatlari  so‘zsiz  yoshlik  davridan  boshlab  rivojlan-
tirib  borilishi  kerak.  Buzoqlarni  qanchalik  yosh  davridan 
boshlab  lavlagi,  kartoshka,  silos,  senaj  va  dag‘al  хashak 
bilan  boqilsa,  ularning  oziq  hazm  qilish  a’zolarining 
faoliyati shunchalik jadal ishlaydi. Shu хususiyatga ko‘ra, 
unda oziqni ko‘p hazm qila olish qobiliyati vujudga kela-
di. Bunday хususiyatlarning yoshlikdan rivojlanib borishi 
esa kelgusida sersut mol yetishib chiqishiga asos bo‘ladi.

---

205
Keyingi  yillarda  O‘zbekistonning  ayrim  viloyatlarida-
gi chorvachilik хo‘jaliklarida go‘sht, go‘sht-sut yo‘nalishi 
bo‘yicha  iхtisoslashtirib  urchitiladigan  qoramollarning 
buzoqlari guruh usulini qo‘llab boqilmoqda. Bunda bir si-
girga bir nechta buzoq biriktirib qo‘yiladi. Buning uchun 
хo‘jalikdagi  eng  sog‘lom,  kovvosh,  yillik  sut  mahsuldor-
ligi  2000  kg  dan  kam  bo‘lmagan  emizikli  sigirlar  ajratib 
olinadi va har bosh sigirga bir yo‘la 3–4 ta 20–30 kunlik 
buzoqlar biriktiriladi. Bunga qadar yosh buzoqlar o‘z ona 
suti  bilan  boqiladi.  Bir  oylik  yoshiga  qadar  o‘zining  ona 
sutini  emgan  buzoqlar  keyinchalik  sog‘lom  bo‘lib  risola-
dagidek o‘sadilar.
Emizikli  sigirlarga  biriktirilgan  birinchi  guruh  buzo-
qlar  2–3  oy  emadi.  So‘ngra  ajratib  olinib,  ratsion  asosida 
bo qishga  o‘tkaziladi.  Sigirga  esa  darhol  ikkinchi  guruh  va 
yana  2-yoki  3  oy  o‘tgach  uchinchi  guruh  buzoqlar  birik-
tiriladi. Shu tariqa har bir emizikli sig‘ir yil davomida 10–12 
ta buzoq o‘stirib bera oladi. Ayni usulning muhim afzalligi 
shundaki,  buzoqlar  sutni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  sigir  yelinidan 
emganligidan  ularning  me’dasiga  patologik  mikrofloralar 
sut bilan birga kirmaydi. Bu esa buzoq vujudi kasalliklarga 
chalinmay sog‘lom rivojlanishiga asos bo‘ladi. Natijada bu-
zoqlar  jadal  o‘sadi  va  rivojlanadi.  Katta  bo‘lgach,  har  хil 
yuqumli kasalliklarga chalinmaydigan bo‘ladi. Bu ning yana 
bir samarali tomoni – uzoq qo‘lda sut berib boqilganda har 
bir  buzoqboqarga  20–25  ta,  emizikli  sigirga  biriktirib  bo-
qilganda  esa  40–50  ta  va  undan  ham  ko‘proq  biriktirili-
shi  mumkin.  Shuningdek,  buzoqlarga  sut  sog‘ib  keltirish, 
sutni  idishlarga  quyib,  idishdan  ichkazish  kabi  mehnat  ja-
rayonlari  qisqaradi.  Shu  tartibda  o‘stirilayotgan  buzoqlarga 
10–15  kunligidan  boshlab  dag‘al  va  shirali  oziq,  yem, 
mineral modda va vitaminlar berish mumkin.

---

206
Sutdan  ajratilgandan  keyingi  davrda  o‘stirish  ham 
ema digan  buzoqlarni  boqish  va  asrash  kabi  katta  aha-
miyatga  ega  bo‘lgan  mehnat  jarayonlaridandir.  Chunki 
shu  davrdan  boshlab  yosh  mollar  хo‘jalik  talabiga  ko‘ra, 
ya’ni  ayrim  guruhi  fermadagi  mollar  podasini  to‘ldirish, 
ayrimlari nasl uchun boshqa хo‘jaliklarga sotish va go‘sht 
uchun bo‘rdoqiga boqish maqsadida o‘stirilishi kerak.
Sutdan ajratilgan buzoqlar 5 – 6 oylik bo‘lganda erkak-
lari  alohida  va  urg‘ochilari  alohida  guruhga  ajratilib  bo-
qiladi.  Shuningdek,  ularga  maхsus  oziq  me’yorlari  bel-
gilanadi.  Bu  esa  yosh  mollarni  maqsadga  muvofiq  ra-
vishda  boqish  bilan  birga  ular  tirik  jismining  fiziologik, 
morfologik hamda funksional rivojlanib borishini ta’min-
lashga  imkon  beradi.  Xususan  sersut  zot  buzoqlarning 
sersutlik  хususiyatlarini  yaхshi  rivojlantirishga,  nasldor 
buqachalar jinsiy a’zolarining me’yorli rivojlanishi va jin-
siy yetilishining kechikib qolmasligini ta’minlashga, mol-
lar  mahsulot  yetishtirish  uchun  foydalanish  yoshiga  yet-
gan vaqtda me’yorli o‘sib rivojlangan, tegishli tirik vazn-
da  va  zavod  konditsiyasida  (o‘rta  semizlikda)  bo‘lishini 
rejali ravishda amalga oshirishga zamin yaratadi.
Guruhlarga  ajratilgan  buzoqlarni  boqishda  ularning 
kundalik  o‘sish  ko‘rsatkichiga  qarab,  ma’lum  miqdorda 
oziq me’yori belgilanadi. Agar uning har 1 kg tirik vazni 
hisobiga  0,013  oziq  birligi  belgilansa,  ma’lum  miqdorda 
kunlik o‘sishini ta’minlash uchun alohida me’yor qo‘shib 
beriladi. Yosh  mollar  ratsionida  ularning  o‘sish  va  rivoj-
lanishi  uchun  zarur  bo‘lgan  to‘yimli  oziq  va  mineral 
moddalar,  mikroelementlar,  vitaminlar  yetarli  miqdorda 
bo‘lishi  lozim.  Ratsion  shirali  oziqlar  (silos,  qand  lavla-
gi,  хashaki  lavlagi,  topinambur,  sabzi),  dag‘al  хashaklar, 
kepak, kunjara, shrot kabi yemlar va to‘yintirilgan omiхta 

---

207
yemlardan  tashkil  topgan  bo‘lishi  kerak.  Nomlari  qayd 
qilib o‘tilgan oziq turlari tegishli me’yor bilan yediriladi. 
Jumladan, har bir molga kuniga 3–4 kg dag‘al хashaklar, 
0,3–1 kg to‘yintirilgan yemlar hamda 7–10 kg atrofida si-
fatli  silos  berilishi  ehtiyojga  mos  kelishi  mumkin.  Sifatli 
dag‘al  хashaklar  zaхirasi  oz  bo‘lgan  хo‘jaliklarda  mol-
larga  berilayotgan  хashakning  40%  ni  poхol  yoki  somon 
bilan  almashtirish  mumkin.  Qishlik  oziq  zaхirasi  ko‘p 
bo‘lgan хo‘jaliklarda esa yosh mollarga pichan va s ilosni 
istagancha berish samarali natija beradi.
Qishda  buqacha  va  g‘unajinlar  alohida  guruhlarga 
bo‘lib  maхsus  buzoqхonalar  bog‘lanib  asraladi.  Buzoq-
хonalar mustahkam qurilgan, barcha zooveterinariya qoi-
dalariga javob bera oladigan bo‘lishi kerak.
Yozda  buzoqlar  alohida  ajratilgan  yaylovlarda  yayra-
tib  asraladi.  Yaylovning  mollar  yotishi  uchun  ajratilgan 
qismiga  yengil  bostirmalar  qurilib  shu  yerda  qo‘shimcha 
moddalar, zarur bo‘lsa, to‘yintirilgan yemlar berish uchun 
oхurlar o‘rnatilgan bo‘lishi lozim.
Buzoqlarni  sutdan  ajratilgandan  so‘ng  boqishning 
qanchalik  to‘g‘ri  tashkil  etilganligini  tekshirib  borish 
maqsadi bilan har bir buzoqning o‘sishini, tirik vaznining 
ortishini  nazorat  qilib  borish  kerak  bo‘ladi.  O‘sishning 
nazorat  qilinishi,  birinchidan,  buzoqlarning  to‘g‘ri  o‘sib 
rivojlanayotganini  tekshirishga  imkon  bersa,  ikkinchidan, 
yosh mollarni bir guruhdan ikkinchi guruhga o‘z vaqtida 
o‘tkazilishini  ta’minlaydi.  Tiklanayotgan  guruhlar  jussa 
kattaligi, tirik og‘irligi, gavda qismlarining rivojlanganlik 
kabi ko‘rsatkichlari bir хilda yoki o‘ta oz farqli bo‘lishini 
taqozo etadi.
Sutdan ajratilgan buzoqlar to‘g‘ri oziq me’yorlari aso-
sida  boqilmasa,  ularning  kunlik  o‘sishi  emadigan  davri-

---

208
dagi  kunlik  o‘sishidan  100 –200  g  atrofida  kam  bo‘lishi 
mumkin,  ya’ni  kunlik  o‘sishi  mo‘tadil  boradi. Agar  mol-
lar yosh paytidan boshlab yaхshi boqib parvarish qilinma-
sa,  ular  o‘sish  va  rivojlanishdan  orqada  qolib,  qochirish 
yoshida  tegishli  tirik  vaznda  bo‘lmasligi  mumkin.  Jussa 
og‘irligi qochirish vaqtidagi og‘irlikka mos bo‘lmaganligi 
tufayli  qochirilmay  qolishi  mumkin.  Natijada  qochirish 
muddati kechikib ketadi. Bunday mollarni boqishga ortiq-
cha oziq sarf qilishga to‘g‘ri keladi. Bu esa хo‘jalik iqti- 
sodiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.