O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

Nаzоrаt sаvоllаri 
1. Antropometrik ko’rsatkich dеgаndа nimаni tushunаsiz 
2. Ish joyi tushunchаsigа izоh bеring
3. O’tirib bajariladigan ishlarning ijobiy vа sаlbiy tomonlari 
4. Ish o’rinlarida ishlovchilarning kuch imkoniyatlari va maqbul 
harakat yo’nalishini hisobga olinishi. 
6.3. Ish o’rnini takomillashtirish muammolari
Ishchining orqa еlka tomonini ushlab turuvchi kuch ta’siri 
bo’lmasa, bu kuch tananing yuqori tos suyagiga tushib, quymich 
nervida shishni olib keladi). Oqibatda inson tos suyagida oldinga 
sirg’alib ko’chadigan va gavdani orqa tomonga tortgan holda
ag’darib, tos suyagi mushaklarini sustlashishi natijasida keskin 
buruvchi aylanma vujudga keladi.
Bunday davr orqa qism tayanchini ma’lum miqdorda 
neytralizatsiya qilib qo’yishi va yuqori darajadagi ishqalanish 
koeffisiеnti bilan o’tiruvchi organlarga ta’sir ko’rsatishi mumkin (13
-
rasm). Kuch vaqtining zid ta’siri, ya’ni tos suyakdagi harakatlanish 
va shu bilan birga ishda, mehnat holatini saqlash katta miqdordagi 
muskullarni o’z ichiga oladi. Zero, bunday pozani uzoq vaqt saqlab 
turish odamni charchatadi(o’tirish holatini saqlab turuvchi muskullar 
muvozanat rejimida ishlaydi), shuning uchun ishchi o’z tanasini 
oldinga joylashtirishga majbur, ya’ni imkon qadar tana ustki qismi
sof og’irligi va tayanch ta’sirining sof kuchi imkon qadar harakat 
chizig’iga yaqinroq turishi kerak. 
Buni ikki xil yo’l bilan bajarish mumkin. Birinchi vaziyatda orqa 
qism to’g’ri holatda qolib, bo’yinning egilgan joyi (umurtqa burilishi 
old tomonga) saqlanib qoladi va ishlayotgan inson o’tirib ishlash 
holatini, to’g’ri,- deb tan olingan va qad-qomatga mos ravishda o’zi 
uchun o’zlashtirib oladi (16
-
rasm
)
.

---

92 
16-rasm . O’rindiq profilini umurtqa suyagi holatiga ta’siri: a-
yassi o’rindi; b-egri shaklli o’rindiq 
Bunday poza bir qancha ijobiy tomonlarga egа, u faqatgina 
estetik emas, balki bo’yinning egilgan qismini saqlash, bosim va ikki 
umurtqa gardishi nisbatan katta emasligi bilan ahamiyatlidir. Biroq, 
bu darajadagi pozada muskullar faolligi deyarli yuqori bo’lgani 
uchun 
poza 
charchashni 
keltirib 
chiqaradi. 
Uning 
asosiy 
kamchiliklaridan biri: ish ko’zdan ish yuzasigacha juda katta 
miqdordagi masofani, ya’ni ish jarаyonida mayda detallar, o’qish va 
yozishda qiyinchiliklar tug’diradi. 
Ishlovchi kuch markazini tanasining old tomonga qarab, ya’ni 
ish yuzasiga ko’zini yaqinlashtirgan holda egаdi va taxminan 
bo’yinning egilgan tomoni ustida joylashgan holda (taxminan, 17-
rasmda ko’rsatilib o’tilgandek) bukiladi. Ko’pincha, aynan shu 
holatda ishlatiladi. Bunday darajada muskullarning ko’pchiligini 
faolligi pasayadi. Biroq, bel dumg’azasi harakatining kuchi o’sishi 
mumkin. Bundan tashqari tananing muayyan holatida ikki umurtqa 
gardishida paydo bo’ladigan salbiy nagruzka vujudga keladi.
Ikki umurtqa gardishi ikkita vazifani bajaradi: tayanch va 
yurishda yoki yugurishda еrga qo’yilgan oyoq joylashuvining zarba 
nagruzkasini yumshatish uchun, tebranishni pasaytiruvchi tana 
qismlarini yuqorisida joylashgan og’irlikni ushlab turuvchilardir. Har 
bir gardish tolasimon halqadan, o’zakdan va kemirchak plastinadan 
iborat bo’lib, gardish tana umurtqasini tutashmasi orqali ajratiladi. 
SHuning uchun ham gardishda , o’zak pulpasi “do’ppaytirish” va
ichki gardish bosimini o’stirish yo’li bilan sof kuchni ajratish orqali 
deformasiya yuzaga keladi.

---

93 
17-rasm. Kurak muskulari EMGsi tik holat (a) va tana sal egilshan 
holat (b): 1-trapetsiyasimon mushak; 2-kurakning keng mushagi; 3-
umurtqani to’g’rilovchi o’ng mushak; 4-umurtqani to’g’rilovchi chap 
mushak 
O’tirib ishlash holati umurtqa gardishining orqa va old qismlari 
nagruzkasini bir tekisda tarqatishga imkon yaratadi, bu bosimni 
konsentrasiyalaydi.
Ichki gardishda bosimning o’ta ko’tarilib ketishi xavfli 
hisoblanadi; ular gardishni muddatidan oldin еmirilishiga olib keladi 
va osteoxondroz va buning natijasida radikulit, ishias va hokazolarni 
vujudga keltiradi.
18-rasmda turli turdagi egri umurtqa qozig’i egilishini qanday 
o’zgartirishni ko’rsatib bergan- turgan holatdan (poza A) oldinga 
egilishda bel lordozi deyarli yo’qolib ketadi. Bu dalillar, 
rengenogramma orqali olingan bo’lib, dumg’aza qismidagi umurtqa 
qozig’iga mos tushib, bir-birini ustini qoplaydi. Bel umurtqasining 
serqiltiq organlari orqali rasmda ko’rsatib o’tilganidek, urinma olib 
borilmoqda. Ko’rinib turibdiki, o’tirishning bir qancha holatlarining 
ko’rinishlari yo’q bo’lib ketmoqda.
O’tirgan holatda ishlash holatida bel lordozini saqlash darajasi, 
faqatgina kreslo tuzilishiga emas, balki tana holatiga, jumladan, tizza 
bo’g’imlaridagi oyoqni qayirishga ham bog’liqdir. SHundan kelib 
chiqqan holda, ikki bo’g’inli son yuzasining bir qancha muskullari: 
ular son suyagining oxirigacha-yonboshdagi bellar va tizzalarni
mustahkamlaydi. Orqa son yuzasi muskullari еtarli darajada yaxshi 
ishlamaydigan odamlarda (bu oyoqlar to’g’irlashda oldinga 

---

94 
chuqurroq egilishni aniqlashtirishi mumkin) o’tirgan holatda gavdani 
holatida tizza bo’g’inlaridagi to’g’ri oyoqlar bel lordozini saqlashi 
mumkin. O’tirgan holatda tanani ushlab turishda ichki gardishga 
ta’sir ko’rsatuvchi ko’pchilik omillar, kresloda o’tirish va gavdaning 
o’tirgan holatda ushlab turishning turli variantlarida ikki umurtqa 
gardishi bosimini taxminiy aniqlash uchun belgilangan mexanik-
matematik modellarni tuzishga va hech bo’lmasa uni baholashni 
tashkillashtirishga olib keladi. O’lchov uskunasi va mikrokompyuter 
yordamida o’lchangan(kuch o’lchov asbobi, shu bilan birga 
tirsakqo’ygich o’rnatilgan datchik) uslub ishlab chiqarish sharoitida 
ham qo’llanilishi mumkin. Hisob-kitoblar natijasi bir-necha 
soniyalarda ma’lum bo’ladi. 
18-rasm. Umurtqa suyagini turli gavda holatida turlicha egilishi 
 
O’tirish jihozining qo’layligi tananing pastki qismlarining qon 
aylanish tizimiga ham ta’sir ko’rsatadi. Ko’p hollarda sonning pastki 
qismida keraksiz yuqori bosim bo’lgan taqdirda yuz beradi(bunda 

---

95 
ko’pincha kalta oyoqli insonlar bezovtalanadilar, chunki ularni 
oyoqlari polga еtmasdan keragidan ortiq darajada polga intiladilar). 
Sonning orqa tomonidagi bo’g’imlardagi qon tomirlari, son 
suyaklarining qattiq yuza qismida еngil siqiladi. Sonning bu joyida 
joylashgan sust muskullar tizimi tomirlarni siqilishini oldini 
ololmaydi. Bunga isbot sifatida tana pastki organlaridagi va sonning 
yumshoq qismidagi qon aylanishining yomonlashuvi o’rtasidagi 
ijobiy bog’liqlik keltirib o’tsak bo’ladi, bundan tashqari old tomonga 
egilishning iloji bo’lmagan o’tirg’ichning old tomoni qismlari ham 
misol bo’la oladi(hech bo’lmasa, qoplamaning old tomoni eskirgan ).
Ish kreslolarining antropometrik o’lchovlari inson tanasining 
o’lchoviga mos tushushi lozim. Ular uch yo’nalish bo’yicha 
o’lchanadi: vertikal, bo’ylama (sagittal) va ko’ndalang (frontal) (19-
rasm).
19-rasm. O’tirgan odamning vertikal, sagital va frontal 
antropometrik o’lchamlari 
Har xil materiallarda va tajriba ishlari so’rovnomalarida o’rindiq 
balandligida foydalanishning har xil variantlari berilgan. Jumladan, 
standartlashtirish bo’yicha Xalqaro tashkilot (ISO) o’rindiq 
balandligi 460 mmga teng bo’lishini maslahat beradi. Boshqa 
mualliflar esa bu o’lchov 350... 500 mm bo’lishi kerakligini 
ta’kidlaydilar. Idora o’rindiqlarida esa bu o’lchov 420... 470 mm da 
o’rnatilishi lozim, maktabda ishlaydiganlar uchun esa 440...450 mm 
bo’lishi lozim. O’z-o’zidan ma’lumki, tanasi har-xil o’lchovda 

---

96 
bo’lgan insonlar uchun o’rindiqlar ham aynan ularga moslashtirilishi 
kerak. Maktab o’quvchilari uchun esa stullar ularni uchtasidan birini 
uzunligiga mos tushushi va bu o’lchov 400...600 mmni tashkil etishi 
lozim. Eng to’g’ri variant shundan iboratki, o’rindiq balandligi oyoq 
kaftidagi boldir uzunligidan oshmasligi kerak (tizza ostidagi 
chuqurcha balandligi).