Maxsus sirtqi bо‘lim
boshlig‘i _________________
Maxsus sirtqi bо‘lim talabalari uchun “Etnologiya” fanidan sessiya oralig‘i nazorat ishi topshiriqlari
Fan: Etnologiya
1 – topshiriq. Berilgan savollarga yozma tarzda javob tayyorlang.
Yer sharining etnik tarixi
Dunyo miqyosida aholi sonining muttasil ko‘payib borishi,
ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi, jamoat uyush-
malarining murakkablashuvi va madaniyat taraqqiyoti doimiy
ravishda yalpi ko‘chib o ‘tish (migratsiya)ning kuchayishiga, turli
xalqlarning o ‘zaro qorishib ketishiga sabab bo‘lmoqda.
Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerika etnik tarixida IV-IX
asrlarda yuz bergan «xalqlarning buyuk ko‘chishi» nomini olgan
jarayon muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan mazkur davrda
slavyanlarning Sharqiy Yevropaga joylashuvi, germanlarning
Markaziy va Shimoliy Yevropaga tarqalishi hamda ularning
Britaniya orollariga kirib borish jarayoni yuz bergan.
IV asr so‘nggida Yevropa hududiga kirib kelgan xunlar Dunay
havzasida etnik qorishgan aholidan yirik davlatni barpo qilganlar.
Xunlar izidan Yevropaga xazarlar, avarlar, qipchoqlar, bolgar-
lar kabi boshqa turkiy xalqlar kirib kelgan. Bolgarlarning bir
guruhi Volga daryosi bo‘ylab shimolga ko‘tarilgan. Ularning bir
qismi chuvashlar hamda tatarlar etnogenezida muhim rol o ‘yna-
gan bo‘lsalar, boshqa bir guruhi esa 679-yili Dunaydan o ‘tib
janub tomon yoyilib bolgar xalqiga o ‘z nomini bergan. VIII-IX
asrlarda Janubiy Ural tog‘laridan 0 ‘rta Dunay irmog‘iga G ‘arbiy
Sibirda yashovchi xant va mansilarga yaqin b o ig an mojorlar
(madyarlar) kelib joylashganlar. Turkiy xalqlar milodiy birinchi
ming yillik ikkinchi yarmida yalpi tarzda Janubiy Sibir va Markaziy
Osiyoga ko‘chib o ‘tganlar. VI asr va VII asr boshlariclan arablar
tomonidan ko‘plab mamlakatlarning bosib olinishi natijasida
ularning Old Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlariga tarqalishi
hamda u hududlarda yashovchi mahalliy aholi bilan qo‘shilish,
aralashish jarayoni boshlangan.
II ming yillikning birinchi yarmida Osiyo va Yevropa mam-
lakatlari etnik tarixiga mo‘g‘u!iar bosqini jiddiy ta ’sir qilgan. XIII
asrda Chingizxon qo'shini tarkibida mo‘g‘ullar bilan birga ko‘plab
turkiy qavmlar ham bo'lgan. Natijada kelib chiqishi har xil boigan
turli-tuman etnoslarning o ‘zaro qo‘shilishi natijasida Markaziy
Osiyo, Sharqiy Yevropa hamda Kavkaz orti hududlarida qator
yangi etnoslar tashkil topdi.
Dunyoning etnik tarixiga buyuk geografik kashfiyotlar ham
katta ta’sir ko'rsatgan. XVI—XIX asrlarda amalga oshirilgan
geografik kashfiyotlar natijasida ko‘plab yevropaliklar Amerika,
Avstraliya va Okeaniyaga ommaviy ravishda ko'chib o ‘tganlar,
Mazkur migratsion jarayonlarda dastlab ispanlar va portugallar,
keyinroq gollandlar, fransuzlar va ayniqsa inglizlar asosiy o ‘rin
tutganlar. Ushbu xalqlardan ajralib chiqqan ko‘plab guruhlar
o ‘zlarining asl vatani va ona xalqidan ajralganlaridan so‘ng yangi
yerlarda yangi etnik jamoalarga asos solgan. Mazkur etnik
jamoalarning tashkil topishida ayrim hollarda mustamlakaga
aylantirilgan hududning mahalliy aholisi muhim rol o ‘ynagan
bo‘lsa, boshqa holatlarda Yevropadan kelgan emigrantlar asosiy
o ‘rin tutganlar. Chunki, ular tomonidan, ko‘pincha, mahalliy
aholi tam om ila qirib tashlangan yoki o'zlarining asl etnik
vatanlaridan quvib chiqarilgan.
Birinchi yo‘ldan Meksika, Markaziy va Janubiy Amerikadagi
ko‘plab davlatlar aholisining shakllanishi yuz bergan boisa, etnik
rivojlanishning ikkinchi yo‘li orqali Kanada, AQSh, Argentina,
Urugvay, Avstraliya va Okeaniya, Yangi Zelandiya hamda Gavay
aholisi shakllangan. Amerika q it’asidagi ayrim mamlakatlarda,
ayniqsa, Karib havzasi mamlakatlari Venesuela, Braziliya va
Gayana etnik tarixida yevropalik emigrantlar va mahalliy hindular
bilan birga Afrikadan keltirilgan qullar ham muhim rol o ‘yna-
ganlar. Umuman olganda, XVI asr va XX asr boshlarida dunyo
miqyosida mustamlakachilik tuzumining avj olishi dunyoning etnik
manzarasini o'zgarishiga asosiy sabablardan boigan. Qolaversa,
aholi sonining intensiv o ‘sib borishi va yangi y erlarning
o ‘zlashtirilishi ham turli tarixiy-etnografik mintaqalar orasida
etnomadaniy aloqalarning avj olishiga turtki bergan.
Insoniyat tarixida aholi sonining o ‘sishi doimo murakkab va
nomutanosib b o ‘lgan: «demografik portlashlar» davri aholi
sonining keskin kamayib ketish davrlari bilan doimiy almashinib
turgan. Aholi sonining o ‘sishi yoki kamayishi o ‘ziga xos tarixiy,
ijtimoiy va biologik sabablar bilan bogiiq boigan. XX—XXI asrlarda
dunyo miqyosida aholi soni juda tezlik bilan o ‘sib bonnoqda. Bunga
39-yiJ avval dunyo aholisi hozirgiga qaraganda ikki baravar kam
bolganligi va aholining qariyb yarmidan ko'pi 25 yoshga yetmasdan
vafot etganligi yorqin misol bo'la oiadi.
Insoniyat tarixning ilk bosqichlarida xabiatga ma’lum ma’noda
qaramiik tufayli ming yillar mobaynida dunyo aholisi juda sekin
darajada ko'payib borgan. Qadimgi davrlarda va o ‘rta asrlarda
tug‘ilish yuqori darajada bolishiga qaramay doimiy kasalliklar,
epidemiyalar. urushlar o'lim sur’atining o'sib borishiga olib
kelgan. Shu boisdan ham aynan mazkur davrda dunyo miqyosida
tug‘ilish o ‘lim ko'rsatkichidan ustun turgan.
Paleolit davri yakunida (taxminan 15 ming yil oldin) yerdagi
odamlaming umumiy soni taxminan 3 mln. atrofida bo‘lgan.
Kishilik jamiyati o ‘z tarixining mazkur bosqichida odamlar
insoniyat hozir istiqomat qilayotgan hududning uchdan bir
qismidagina yashar edilar. Yer sharining boshqa mintaqalarida
tabiat injiqlildari, sahro va muzliklar tufayli odamlar juda kam
uchragan. Bu m a’lum ma’noda qadim ajdodlarimizning xo‘jalik
turmush tarzi (terib-termachilik, ovchilik, baliqchilik) bilan
b o g iiq b o lib , mazkur holat ularni keng m intaqalarda bir-
birlaridan uzoqda yashashlariga majbur qilgan.
0 ‘n ming yil oldin Yaqin Sharqda yashagan odam lar
jamoasining o ‘troq turmush tarziga o'tishi va dehqonchilik hamda
chorvachilikning keng yoyilishi odamlaming tabiatga qaramligini
nisbatan kamaytirgan va ular sonining o ‘sishiga sabab boigan.
Ushbu novatsiyalar (yangiliklar) natijasida 4-5 ming yil a
Yerdagi aholi taxminan 25 mln. kishiga ko‘paygan. Bu davrda ona
zaminimizning asosiy aholisi Qadimgi Misr, Mesopotamiya,
Hindiston, Xuanxe va Yanszi daryolari oraligMda hamda Markaziy
Osiyo hududida yashagan. Insoniyatning bundan keyingi etnik
tarixi x o ‘jalik m u n o sab atlarin in g tak o m illash u v jaray o n i
(agrotexnikaning yaxshilanishi, yangi mehnat qurollarining
yaratilishi, hayvonlarni xonakilashtirish) bilan chambarchas
bogMiq boMgan. Ushbu omillar natijasida yerdagi kishilar soni
sezilarli darajada ko'payib borgan. Antropolog va etnologlarning
taxminiy hisob-kitoblariga ko‘ra eramiz boshlarida, ya’ni bundan
ikki ming yil muqaddam dunyo aholisi 150-200 mln. kishiga
yetgan. Arxeolog va paleontolog mutaxassislarning fikrlaricna,
bu davrda asosiy aholining 70 foizi Osiyoda yashagan.
Milodiy eraning oxirgi XIX asri rnobaynida Yer shari aholisi
10 barobar ko'paygan boMishiga qaramay, aholining ko‘payish
jarayoni tarixning barcha davrlaiida ham bir xil tarzda kechma-
gan. Ayrim davrlarda aholi soni urushlar, kasalliklar va epidemiya-
lar ta’sirida keskin kamayib ketgan boMsa, boshqa davrlarda aholi
soni intensiv ravishda o’sib borishi kuzatilgan. Masalan, XVI asrda
dunyoda oMat epidemiyasining ommaviv ravishda tarqalishi natijasi
da ona zamin aholisining to‘rtdan bir qismi qirilib ketgan. Shu
boisdan ham eramizning birinchi ming yilligida jahon aholisi faqat-
gina 1,5 baravarga ko‘paygan, xolos. I ming yillikdan II mingyil-
likka o‘tish arafasida sayyoramizning asosiy aholisi Janubiy Osiyo-
da(79 mln.), Xitoyda (66 m'in.) yashagan va ular umumiy aholi
ning 55% ni tashkii etgan. Bu davrda Yevropada Fransiya, Italiya va
Ispaniya kabi mamlakatlar aholisi eng ko‘p davlatlar hisoblangan.
II ming yillik o ‘rtalariga kelib dunyo aholisi 1,6 barobar
ko‘paygan. Bu davrda Yevropa aholisi juda tez sur’atda ko‘payib
borgan bo‘lsa-da, lekin eng ko‘p odam yashagan mamlakat
oldingi davrlardagidek Xitoy edi. Bu mamlakatda jami 110 mln.
odam istiqomat qilar edi. Shuningdek, Yaponiya aholisi ham
juda tez sur’atda ko‘payib borgan. Jumladan, Yaponiya aholisi
1000-yilda 4,5 mln. boMgan boMsa, 1500-yilda 17 mln.ga yetgan.
Yevropada esa eng ko‘p odam yashagan mamlakat Fransiya boMib,
mazkur mamlakatda jami 15 mln. kishi istiqomat qilgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab b utun dunyo
bo‘yicha aholi keskin oshib ketgan. Shu sababga binoan mazkur
davrni «birinchi demografik portlash» deb baholash mumkin.
Agar 1500-yildan 1750-yilgacha aholi soni taxminan 300 mln.
kishiga ko‘paygan bo‘lsa, 1750— 1900-yillar orasida 910 mln.ga
ko‘paygan. Aholi sonining intensiv o ‘sib borish jarayoni XIX
asrning ikkinchi yarmiga taalluqli boiib, bu davrda o‘lim, ayniqsa,
boialar o iim i kamaygan, odamlarning o ‘rtacha yashash yoshi
esa oshgan.
XX asr bosliiga kelib eng ko‘p aholi yashaydigan mamlakatlar
Xitoy (475 mln.), Janubiy Osiyo (290 mln.) va Rossiya (130
m!n.) boigan. Keyingi oiin lard a AQSh (76 mln.), Yaponiya (45
mln.), Germaniya (43 mln.), Fransiya (41 mln.), Indoneziya (38
mln.), Buyuk Britaniva (37 mln.) kabi mamlakatlar turgan. Qolgan
mamlakatlarda birmuncha kam miqdordagi aholi istiqomat qilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |