О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Maxsus sirtqi bо‘lim

Maxsus sirtqi bо‘lim

boshlig‘i _________________


Maxsus sirtqi bо‘lim talabalari uchun “Etnologiya” fanidan sessiya oralig‘i nazorat ishi topshiriqlari
Fan: Etnologiya
1 – topshiriq. Berilgan savollarga yozma tarzda javob tayyorlang.

1. 
   Yer sharining etnik tarixi
   

Dunyo miqyosida aholi sonining muttasil ko‘payib borishi,

ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi, jamoat uyush-

malarining murakkablashuvi va madaniyat taraqqiyoti doimiy

ravishda yalpi ko‘chib o ‘tish (migratsiya)ning kuchayishiga, turli

xalqlarning o ‘zaro qorishib ketishiga sabab bo‘lmoqda.

Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerika etnik tarixida IV-IX

asrlarda yuz bergan «xalqlarning buyuk ko‘chishi» nomini olgan

jarayon muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan mazkur davrda

slavyanlarning Sharqiy Yevropaga joylashuvi, germanlarning

Markaziy va Shimoliy Yevropaga tarqalishi hamda ularning

Britaniya orollariga kirib borish jarayoni yuz bergan.

IV asr so‘nggida Yevropa hududiga kirib kelgan xunlar Dunay

havzasida etnik qorishgan aholidan yirik davlatni barpo qilganlar.

Xunlar izidan Yevropaga xazarlar, avarlar, qipchoqlar, bolgar-

lar kabi boshqa turkiy xalqlar kirib kelgan. Bolgarlarning bir

guruhi Volga daryosi bo‘ylab shimolga ko‘tarilgan. Ularning bir

qismi chuvashlar hamda tatarlar etnogenezida muhim rol o ‘yna-

gan bo‘lsalar, boshqa bir guruhi esa 679-yili Dunaydan o ‘tib

janub tomon yoyilib bolgar xalqiga o ‘z nomini bergan. VIII-IX

asrlarda Janubiy Ural tog‘laridan 0 ‘rta Dunay irmog‘iga G ‘arbiy

Sibirda yashovchi xant va mansilarga yaqin b o ig an mojorlar

(madyarlar) kelib joylashganlar. Turkiy xalqlar milodiy birinchi

ming yillik ikkinchi yarmida yalpi tarzda Janubiy Sibir va Markaziy

Osiyoga ko‘chib o ‘tganlar. VI asr va VII asr boshlariclan arablar

tomonidan ko‘plab mamlakatlarning bosib olinishi natijasida

ularning Old Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlariga tarqalishi

hamda u hududlarda yashovchi mahalliy aholi bilan qo‘shilish,

aralashish jarayoni boshlangan.

II ming yillikning birinchi yarmida Osiyo va Yevropa mam-

lakatlari etnik tarixiga mo‘g‘u!iar bosqini jiddiy ta ’sir qilgan. XIII

asrda Chingizxon qo'shini tarkibida mo‘g‘ullar bilan birga ko‘plab

turkiy qavmlar ham bo'lgan. Natijada kelib chiqishi har xil boigan

turli-tuman etnoslarning o ‘zaro qo‘shilishi natijasida Markaziy

Osiyo, Sharqiy Yevropa hamda Kavkaz orti hududlarida qator

yangi etnoslar tashkil topdi.

Dunyoning etnik tarixiga buyuk geografik kashfiyotlar ham

katta ta’sir ko'rsatgan. XVI—XIX asrlarda amalga oshirilgan

geografik kashfiyotlar natijasida ko‘plab yevropaliklar Amerika,

Avstraliya va Okeaniyaga ommaviy ravishda ko'chib o ‘tganlar,

Mazkur migratsion jarayonlarda dastlab ispanlar va portugallar,

keyinroq gollandlar, fransuzlar va ayniqsa inglizlar asosiy o ‘rin

tutganlar. Ushbu xalqlardan ajralib chiqqan ko‘plab guruhlar

o ‘zlarining asl vatani va ona xalqidan ajralganlaridan so‘ng yangi

yerlarda yangi etnik jamoalarga asos solgan. Mazkur etnik

jamoalarning tashkil topishida ayrim hollarda mustamlakaga

aylantirilgan hududning mahalliy aholisi muhim rol o ‘ynagan

bo‘lsa, boshqa holatlarda Yevropadan kelgan emigrantlar asosiy

o ‘rin tutganlar. Chunki, ular tomonidan, ko‘pincha, mahalliy

aholi tam om ila qirib tashlangan yoki o'zlarining asl etnik

vatanlaridan quvib chiqarilgan.

Birinchi yo‘ldan Meksika, Markaziy va Janubiy Amerikadagi

ko‘plab davlatlar aholisining shakllanishi yuz bergan boisa, etnik

rivojlanishning ikkinchi yo‘li orqali Kanada, AQSh, Argentina,

Urugvay, Avstraliya va Okeaniya, Yangi Zelandiya hamda Gavay

aholisi shakllangan. Amerika q it’asidagi ayrim mamlakatlarda,

ayniqsa, Karib havzasi mamlakatlari Venesuela, Braziliya va

Gayana etnik tarixida yevropalik emigrantlar va mahalliy hindular

bilan birga Afrikadan keltirilgan qullar ham muhim rol o ‘yna-

ganlar. Umuman olganda, XVI asr va XX asr boshlarida dunyo

miqyosida mustamlakachilik tuzumining avj olishi dunyoning etnik

manzarasini o'zgarishiga asosiy sabablardan boigan. Qolaversa,

aholi sonining intensiv o ‘sib borishi va yangi y erlarning

o ‘zlashtirilishi ham turli tarixiy-etnografik mintaqalar orasida

etnomadaniy aloqalarning avj olishiga turtki bergan.

Insoniyat tarixida aholi sonining o ‘sishi doimo murakkab va

nomutanosib b o ‘lgan: «demografik portlashlar» davri aholi

sonining keskin kamayib ketish davrlari bilan doimiy almashinib

turgan. Aholi sonining o ‘sishi yoki kamayishi o ‘ziga xos tarixiy,

ijtimoiy va biologik sabablar bilan bogiiq boigan. XX—XXI asrlarda

dunyo miqyosida aholi soni juda tezlik bilan o ‘sib bonnoqda. Bunga

39-yiJ avval dunyo aholisi hozirgiga qaraganda ikki baravar kam

bolganligi va aholining qariyb yarmidan ko'pi 25 yoshga yetmasdan

vafot etganligi yorqin misol bo'la oiadi.

Insoniyat tarixning ilk bosqichlarida xabiatga ma’lum ma’noda

qaramiik tufayli ming yillar mobaynida dunyo aholisi juda sekin

darajada ko'payib borgan. Qadimgi davrlarda va o ‘rta asrlarda

tug‘ilish yuqori darajada bolishiga qaramay doimiy kasalliklar,

epidemiyalar. urushlar o'lim sur’atining o'sib borishiga olib

kelgan. Shu boisdan ham aynan mazkur davrda dunyo miqyosida

tug‘ilish o ‘lim ko'rsatkichidan ustun turgan.

Paleolit davri yakunida (taxminan 15 ming yil oldin) yerdagi

odamlaming umumiy soni taxminan 3 mln. atrofida bo‘lgan.

Kishilik jamiyati o ‘z tarixining mazkur bosqichida odamlar

insoniyat hozir istiqomat qilayotgan hududning uchdan bir

qismidagina yashar edilar. Yer sharining boshqa mintaqalarida

tabiat injiqlildari, sahro va muzliklar tufayli odamlar juda kam

uchragan. Bu m a’lum ma’noda qadim ajdodlarimizning xo‘jalik

turmush tarzi (terib-termachilik, ovchilik, baliqchilik) bilan

b o g iiq b o lib , mazkur holat ularni keng m intaqalarda bir-

birlaridan uzoqda yashashlariga majbur qilgan.

0 ‘n ming yil oldin Yaqin Sharqda yashagan odam lar

jamoasining o ‘troq turmush tarziga o'tishi va dehqonchilik hamda

chorvachilikning keng yoyilishi odamlaming tabiatga qaramligini

nisbatan kamaytirgan va ular sonining o ‘sishiga sabab boigan.

Ushbu novatsiyalar (yangiliklar) natijasida 4-5 ming yil a

Yerdagi aholi taxminan 25 mln. kishiga ko‘paygan. Bu davrda ona

zaminimizning asosiy aholisi Qadimgi Misr, Mesopotamiya,

Hindiston, Xuanxe va Yanszi daryolari oraligMda hamda Markaziy

Osiyo hududida yashagan. Insoniyatning bundan keyingi etnik

tarixi x o ‘jalik m u n o sab atlarin in g tak o m illash u v jaray o n i

(agrotexnikaning yaxshilanishi, yangi mehnat qurollarining

yaratilishi, hayvonlarni xonakilashtirish) bilan chambarchas

bogMiq boMgan. Ushbu omillar natijasida yerdagi kishilar soni

sezilarli darajada ko'payib borgan. Antropolog va etnologlarning

taxminiy hisob-kitoblariga ko‘ra eramiz boshlarida, ya’ni bundan

ikki ming yil muqaddam dunyo aholisi 150-200 mln. kishiga

yetgan. Arxeolog va paleontolog mutaxassislarning fikrlaricna,

bu davrda asosiy aholining 70 foizi Osiyoda yashagan.

Milodiy eraning oxirgi XIX asri rnobaynida Yer shari aholisi

10 barobar ko'paygan boMishiga qaramay, aholining ko‘payish

jarayoni tarixning barcha davrlaiida ham bir xil tarzda kechma-

gan. Ayrim davrlarda aholi soni urushlar, kasalliklar va epidemiya-

lar ta’sirida keskin kamayib ketgan boMsa, boshqa davrlarda aholi

soni intensiv ravishda o’sib borishi kuzatilgan. Masalan, XVI asrda

dunyoda oMat epidemiyasining ommaviv ravishda tarqalishi natijasi­

da ona zamin aholisining to‘rtdan bir qismi qirilib ketgan. Shu

boisdan ham eramizning birinchi ming yilligida jahon aholisi faqat-

gina 1,5 baravarga ko‘paygan, xolos. I ming yillikdan II mingyil-

likka o‘tish arafasida sayyoramizning asosiy aholisi Janubiy Osiyo-

da(79 mln.), Xitoyda (66 m'in.) yashagan va ular umumiy aholi­

ning 55% ni tashkii etgan. Bu davrda Yevropada Fransiya, Italiya va

Ispaniya kabi mamlakatlar aholisi eng ko‘p davlatlar hisoblangan.

II ming yillik o ‘rtalariga kelib dunyo aholisi 1,6 barobar

ko‘paygan. Bu davrda Yevropa aholisi juda tez sur’atda ko‘payib

borgan bo‘lsa-da, lekin eng ko‘p odam yashagan mamlakat

oldingi davrlardagidek Xitoy edi. Bu mamlakatda jami 110 mln.

odam istiqomat qilar edi. Shuningdek, Yaponiya aholisi ham

juda tez sur’atda ko‘payib borgan. Jumladan, Yaponiya aholisi

1000-yilda 4,5 mln. boMgan boMsa, 1500-yilda 17 mln.ga yetgan.

Yevropada esa eng ko‘p odam yashagan mamlakat Fransiya boMib,

mazkur mamlakatda jami 15 mln. kishi istiqomat qilgan.

XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab b utun dunyo

bo‘yicha aholi keskin oshib ketgan. Shu sababga binoan mazkur

davrni «birinchi demografik portlash» deb baholash mumkin.

Agar 1500-yildan 1750-yilgacha aholi soni taxminan 300 mln.

kishiga ko‘paygan bo‘lsa, 1750— 1900-yillar orasida 910 mln.ga

ko‘paygan. Aholi sonining intensiv o ‘sib borish jarayoni XIX

asrning ikkinchi yarmiga taalluqli boiib, bu davrda o‘lim, ayniqsa,

boialar o iim i kamaygan, odamlarning o ‘rtacha yashash yoshi

esa oshgan.

XX asr bosliiga kelib eng ko‘p aholi yashaydigan mamlakatlar

Xitoy (475 mln.), Janubiy Osiyo (290 mln.) va Rossiya (130

m!n.) boigan. Keyingi oiin lard a AQSh (76 mln.), Yaponiya (45

mln.), Germaniya (43 mln.), Fransiya (41 mln.), Indoneziya (38

mln.), Buyuk Britaniva (37 mln.) kabi mamlakatlar turgan. Qolgan

mamlakatlarda birmuncha kam miqdordagi aholi istiqomat qilgan.

2.