|
Abdullaxon II ning pul islohoti.
Abdullaxon II davridagi pul islohoti bir
necha bosqichda o‘tkazilgan. Uning islohoti kumushning qimmatlashishi
davriga to‘g‘ri kelib kumush tanganing qadrini ko‘tarishga qaratilgan edi.
Tanganing kursi 1,5 barobar ko‘tarildi. Eski tanga 27 ta mis tangaga teng
bo‘lsa, yangi tanga 30 ta mis tangaga tenglashgan. Abdullaxon II Buxoroni otasi
Iskandarxonga topshirib o‘zi Balx (1573), Hisor (1574), Samarqandni (1578) va
Toshkentni (1582) egallagan paytda ham kumush tanga muhim ahamiyatga ega
emas edi. Iskandarxon (1560-1583) nomidan zarb etilgan tangalar Buxoro,
Samarqand Balx, Toshkent, Andijon, Axsi va Yassida chiqarilgan
10
. 1583 yilda
Abdullaxon II ning otasi vafot etgandann so‘ng, pul islohatining ikkinchi
bosqichini o‘tkazadi. Xon tanga zarb etish markazini mamlakatning poytaxti
Buxoroga ko‘chiradi. Har yili Abdullaxon II nomi bilan ko‘plab tangalar zarb
qilina boshlandi.
Buxoro tangasi o‘zining bezagi, yozuvi va sifati bilan ajralib turardi.
Abdullaxon II shaharning kundalik extiyoji uchun mis tanga ishlab chiqarishni
yo‘lga qoygan. Kumushning chetga chiqib ketishini to‘xtatdi. XV asrda
bo‘lganidek, XVI asrda ham kumush va mis tangalarni tamg‘alash uslubi
9
Озода Раҳматуллаева, Авзар Сайдуллаев, Жамол Саломов, Ёрдамчи тарих фанлари 41-бет.
10
O‘sha joyda.
11
davom etgan. Undan tashqari xonlikning iqtisodiy hayotida su‘niy sug‘orish
asosiy rol oynaganligi sababli shayboniylar davrida suv inshootlariga ancha
e‘tibor berildi. (
2-rasm
)
1502 yili Zarafshon daryosida qurilgann suv ayirg‘ich , 1556 -1586 yillarda
Qashqadaryo, Zarafshon, Amudaryo, Murg‘ob va Vaxsh daryolaridan
chiqarilgan kanallar, suv ayirg‘ichlar va suv omborlari buning yaqqol misoli
bo‘la oladi. Xonlik iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari qishloq xo‘jaligi, savdo
– sotiq va hunarmanchilik bo‘lib, yer asosiy boylik hisoblangan. Shayboniylar
davrida mulkiy munosabatlarda aytarlik o‘zgarishlar yuz bermadi. Dashti
qipchoqdan kelgan o‘zbeklar yer egaligi munosabatlarini boshdan
kechiroyotgan bo‘lib, ular Movarounnahr yangi ishlab chiqarish
munosabatlarini olib kelganlari yo‘q, balki temuriylar davrida ijtimoiy –
iqtisodiy tizimini qobul qildilar, hamda unga moslashdilar. Shayboniylar
davrida chorvachilik va hunarmanchilik ancha rivojlangan bo‘lib, ular
yetishtirgan maxsulot ichki va tashqi bozorlarda sotilgan. Hindiston, Eron,
Rassiya kabi malakatlar bilan savdo –sotiq qilingan. Shuningdek ishlab
chiqaradigan maxsulotlari albatta manafakturaga asoslangan bo‘lib unda
kosibchilik, qog‘oz, shoyi maxsulotlari hatto chet mamlakatlarida ham talab
va extiyoj katta edi. ―Mir Ibrohimiy‖, ―Sultoniy‖ kabi a‘lo sifat Samarqand
qog‘ozlarining dovrug‘i uzoq-uzoqlarga ketgandi. Buxoro, Toshkent va
Samarqand viloyatlarida temir bilan bir qatorda rudadan choyon quyish
rivojlandi. Sovun ishlab chiqarish, misgarlik tosh va yog‘och oymakorlik
rivoj topdi. Xullas bu davrda hunarmandchilikning turli shakli mavjud edi.
Bu hol mamlakatda nafaqat ichki savdoning balki xorijiy mamlakatlar bilan
ham savdo-sotiq aloqalarining rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Buxoro va Xivaning
elchilari, o‘rta osiyo savdogarlarini qo‘shni mamlakatlar; Hindiston, Eron,
Mo‘g‘iliston, Qozoqlar, Sibir dashtlari, no‘g‘aylar yurtiga, hatto Maskvagacha
boshlab borganlar. Bunga javoban Buxoro xonligiga ham turli xorijiy
mamlakatlardan elchilar kelganlar. Bu davrda Xitoy bilan o‘zora bordi-keldi
aloqalari keng yo‘lga qoyilgan. Xitoydan ko‘proq ipak gazlamalari, chinni
12
idishlar, dori-dormonlar, choy keltirilgan. Bundan tashqari, Abdullaxon II karvon
yo‘llarini qayta jonlashtirish, sardobalar, karvonsaroylar qurish va ta‘mirlashga
ahamiyat berdi. 1577-yilda Buxoroda yirik usti berk savdo rastasi Abdullaxon timi
qurilgan. (
3-rasm
).
Iqtisodiyotning xonlikdagi asosiy tayanchi va iqtisodoyotning boshqa
tarmoqlari haqida gapirilganda, Shayboniylar hukumronligida ham
Ashtarxoniylar hukumronligi davri ham davlat xazinasini to‘ldirish asasan
soliqlarga qaratilgan.
Shayboniylar davrida 40 ortiq soliq va jarimalar bo‘lib, xiroj va
zakotdan tashqari, tagjoy, jizya, ixrojat, tag‘or, ulufa, qo‘nalg‘a, begar,
madadi lashkar, boj, to‘hfa kabi nomlar bilan atalgan soliq turlari va
yasoq deb ataluvchi majburiyatlar bo‘lgan. Soliq to‘lovchi aholi fuqaro
(raiyat) deb atalgan. Joybor shayxlari kabi yirik ulomalar—din peshvolari
barcha soliqdan ozod qilingan. Oliy tabaqaga xon va uning yaqinlari
kirgan. Harbiy - ma‘muriy boshqaruv tizimidagi amaldorlar umora , olim va
shoirlar fuzola deb atalganlar, bundan tashqari yana qullar ham bo‘lgan.
1601- yildan boshlab hokimiyat tepasiga Ashtarxoniylar keladilar. Yangi
sulola Shayboniylardan o‘g‘ir meros nasib etadi. Amir Temur vafotidan keyin
200 – yil o‘tib, Mavoraunnahr hududi siyosiy tarqoqlik o‘zora qirg‘inbarotlik
urushlar natijasida xalq xo‘jaligi va ishlab chiqarish butunlay izdan chiqib
inqiroz sari yo‘l tutgan edi. Xullas, iqtisodiy inqirozning tashqi sabablaridan biri
chamasi, XVI asrda dengiz yo`llarining ochilib, XVII asrda qadimgi karvon
yo`llari bo`ylab savdoning to`xtashi bo`lsa kerak. O`rta Osiyo xalqlari jahonning
savdo va siyosiy markazlaridan uzilib qolib, yevropada fan va texnika sohasida
erishilgan eng yaxshi kashfiyotlardan foydalanish imkoniyatidan mahrum
bo`lishdi. Shayboniylar sulolasi qulashi bilan xonlikka saylash butkul o`zbek
qabilalarining sardorlariga bog`liq bo`lib qoldi.
Ashtarxoniylar davri ijtimoiy – iqtisodiy hayot masalasiga kelsak, albatta,
Shayboniylar davlati inqirozga uchragandan so`ng hokimiyat tepasiga
joniylardan Muxammad Joniy taxtga o`tirdi va XVIII asr o`rtalariga qadar
13
xukmronlik qilganlar. Bu davr mobaynida mamlakat iqtisodiy xayotida katta
o`zgarishlar qilishgan. Ular XVII asrda kumush, mis tangalar zarb qilganlar,
1702 yildan oltin tangalar chiqarganlar. Shayboniylar dastlab tangalarning
og‘irligini bir misqol, ya`ni 4,8 gramm miqdorida zarb qilgan bo`lsalar. XVII
asrga kelib tangalarni og‘irligi 4,4 grammga tushib qoldi. Joniylarning zarb qilgan
tangalari XVI asrdagi tangalardan farq qilmaydi. ular zarb qilgan kumush va
oltin tangalardagi yozuvlar nasx uslubida berilgan
11
. XVII asrda ham kumush
tangalar
Do'stlaringiz bilan baham: |
