Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi

elementar zarralar 
deb ataladi. Lekin haqiqiy elementar 
zarralar yoki fundamental zarralar mavjud deb qaraladi. 
Hozirgi kunda elementar zarralarga quyidagilar kiradi: 
Elektron, Myuon, Taon, Antizarralar, Neytrinolar, Kvarklar, Fotonlar, Oraliq 
W
+, 
W
+
, Z
0 
bozonlar. 
XX asrda elementar zarrachalar nazariyasiga kvant tushunchasi kiritildi, bu 
tushuncha elektromagnetizmda inqilob 
yasab, 
Kvant
 
mexanikasi
sohasi 
yaratilishiga sabab boʻldi. Dastlabki maʼnosiga koʻra, Elementar zarracha materiya 
tuzilishining boshlangʻich boʻlinmas elementlaridir. Elementar zarrachadan 
birinchi boʻlib manfiy elementar elektr zaryadli 
elektron (e
-
)
kashf qilingan.
1897-yilda
 J. Tomson 
tomonidan 1919-yilda 
E. Rezerford
(atom yadrosidan 
urib chiqarilayotgan zarralarni oʻrganishda) musbat zaryadli va elektron massasiga 
qaraganda 1840 marta katta massali -
proton (p)
ni kashf qildi. 
Ingliz fizigi
J. Chedvik
zarralarning Berilliy (Be) bilan oʻzaro taʼsirini 
oʻrganishda neytral zarra - 
neytron (n)
ni kashf qildi 1932-yil. Neytronning massasi 
protonning massasiga juda yaqin. Bu uchta zarra (elektron, proton va neytron) 
atom tuzilishida qatnashadi. Hozirgi paytda maʼlumki, boʻlinmas 
“Elementar 
zarracha”
hisoblangan proton va neytron murakkab tarkibiy tuzilishga ega.
Elementar zarralar 
massa, spin, elektr zaryadi, magnit moment, lepton
zaryad 
izotopik spin va uning proyeksiyasi, gʻalatilik, juftlik, oʻrtacha yashash vaqti 
kabi 
bir qator xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Umuman, zarralarni xarakterlovchi 
kattaliklar koʻp va xilma-xildir. Shunday boʻlsa ham ulardan birortasi elementar 
zarralarning klassifikatsiyasi uchun asosiy xarakteristika sifatida ajratish qiyin. 

---

20 
Elemetar zarralarni oʻzaro ta’sirlashuviga, barqaror yoki beqarorligiga, qaysi 
statistikaga boʻsunishiga massasi va boshqa xususiyatlariga qarab turli sinflarga 
boʻlish va turlicha nomlar bilan atash mumkin.
Kuchli oʻzaro ta’sirida qatnashuvchi zarralarga adronlar deb ataladi. Yashash
Vaqti-10
-23 
s boʻlgan zarralarga rezonans zarralar deyilidi. Rezozans zarralar 
ham qanday statistikaga boʻysunishiga qarab fermion va bazonlarga boʻlinadi. 
Bazonlarga kiruvchi barqaror adronlar- mezonlar deb ataladi. Barqaror 
fermion-adronlar esa barionlar deb ataladi. 
1.6-rasm. Elementar zarralar sinflari 
Kvark nazariyasi 1964-yilda M. Gell-Man barcha ogʻir fundamental zarralar, 
hadronlar koʻproq fundamental zarrachalar - kvarklardan tashkil topgan, deb 
taxmin qildi. Ushbu gipoteza ochiq va ochiq hadronlarning koʻpligi tufayli paydo 
boʻldi. Gell-Man gipotezasi tadqiqotlar bilan tasdiqlandi, ushbu gipoteza asosida 
nafaqat kashf etilgan adronlarning tuzilishini aniqlash, balki yangilarining 
mavjudligi ham taxmin qilindi.