O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

mozaik ko’rish
deyiladi. Ommatidlarning qavariqligi sababli fasetkali ko‘zlarning ko‘rish maydoni keng 
bo‘ladi. Ko‘pchilik qisqichbaqasimonlarning fasetkali ko‘zlari poyacha ustida joylashganligi 
ham ko‘rish maydonini kengaytiradi. Ko‘pchilik yuksak qisqichbaqasimonlarda faqat fasetkali 
ko‘zlar, kurakoyoqlilar (siklop) va chig‘anoqli qisqichbaqasimonlarda esa faqat nauplius 
ko‘zlar rivojlangan. Bargoyoqlilarning ko‘pchilik turlarida (dafniya) va ayrim boshqa 
qisqichbaqasimonlarda nauplius bilan birga fasetkali ko‘zlar ham bo‘ladi. Ko‘rish organlarida 
paydo bo‘ladigan qo‘zg‘alishlar ta‘sirida neyrosekretor hujayralar tana rangiga ta‘sir etadigan 
gormonlar ishlab chiqarishi mumkin. Ayrim qisqichbaqasimonlar (krablar, krevetkalar) o‘z 
rangini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Ularning bu xususiyati tana qoplag‘ichi xujayralarida 
pigmentning tarqalishi bilan bog‘liq. Pigment sitoplazmada bir tekis tarqalganida xujayra rangi 

---

ham o‘zgaradi. Pigment sitoplazma markazidagi xromatoforalarda to‘planganida xujayra oqish 
rangga kiradi. Pigmentli xujayralar faoliyatini sinus bezlari neyrosekretlari boshqaradi. 
Muvozanat saqlash
organlari yuksak qisqichbaqasimonlar, asosan o‘noyoqlilar uchun 
xos. 
Statotsistalar
deb ataladigan muvozanat saqlash organlari antennulalarning asosiy 
bo‘g‘imida joylashgan bo‘lib, xitin po‘stning tana ichiga botib kirishidan hosil bo‘lgan 
chuqurchadan iborat. Chuqurcha ichida patsimon sezgir tukchalar bor. Tashqi muhitdan odatda 
chuqurchaga qum zarralari tushib turadi. Bu zarralar 
statolitlar
(muvozanat toshchalari) 
vazifasini o‘taydi. Tullash davrida statolitlar xitin qoplag‘ich bilan birga tushib ketadi. 
Qisqichbaqa qisqichlari yordamida yoki boshini qumga bir necha marta tiqib, qum zarralarini 
statotsistalar chuqurchasiga tushiradi. 
Ko‘payishi va rivojlanishi. Germafroditlik faqat o‘troq hayot kechiradigan mo‘ 
ylovoyoqlilar orasida uchraydi. Boshqa qisqichbaqasimonlar esa ayrim jinsli bo‘ladi. 
Ko‘pchilik turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Ayrim qisqichbaqasimonlar (masalan, 
artemiya jabraoyoqlisi) erkaklarida shakli o‘zgargan antenna yoki antennullalar urg‘ochisini 
tutib turish vazifasini bajaradi. Daryo qisqichbaqasi erkagining qorin qismi urg‘ochisinikiga 
nisbatan ingichka, birinchi va ikkinchi juft oyoqlar esa kopulyativ (kuyikish) organiga 
aylangan. Tuban qisqichbaqalar erkaklari urg‘ochilaridan kichikroq. Ayrim parazit va 
moylovoyoqli qisqichbaqalarning erkaklari urg‘ochilariga nisbatan juda kichik bo‘ladi. 
Qisqichbaqasimonlar jinsiy organari ancha sodda tuzilgan; ko‘pincha bir juft jinsiy 
bezlar (urug‘donlar, tuxumdonlar) va ulardan boshlanadigan tuxum yoki urug‘ chiqarish naylari 
hamda tashqi jinsiy teshikdan iborat. Urug‘ chiqarish yo‘llari bir juft uzun naylardan iborat. 
Urug‘ chiqarish nayi devorida maxsus bezlar sekreti yordamida urug‘ hujayralar bir-biriga 
yopishib, ancha yirik qopchiqlar - spermatoforlarni hosil qiladi. Urug‘lanishda erkagi 
spermatoforlarni urg‘ochisi jinsiy teshigiga kiritadi yoki uning yaqiniga osib qoyadi. 
Jabraoyoqlilar kenja sinfi turlarida tuxum hujayralari partenogenetik rivojlanish xususiyatiga 
ega. Ayrim turlarida urg‘ochilari jinsiy teshigi yaqinida maxsus urug‘qabulqilgich joylashgan. 
Unda urug‘ hujayralari saqlanadi. Jinsiy teshiklar tananing turli qismida joylashgan. Daryo 
qisqichbaqasi erkagi jinsiy teshigi beshinchi juft, urg‘ochisiniki uchinchi juft yurish oyoqlari 
koksopoditlarida joylashgan. Ayrim qisqichbaqasimonlarning urug‘ hujayralari juda yirik 
bo‘ladi. Chig‘anoqli qisqichbaqalar ayrim turlari urug‘ hujayralari 6 mm, ya‘ni hayvonning 
tana uzunligidan bir necha marta ortiq bo‘ladi.