O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘lim

2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo'lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o'quv mehnat, samarali faoliyatlar jarayonida [rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o'zlashtirib olish, ularni jamg'arish, ijodiy tafakkurni rivojiantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo'lgan bilish faoliyati usullarini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko'rsatkichlari hisoblanadi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda birinchidan bolaning imkoniyatlaridan to'g'ri foydalanish, ikkinchidan bola organizmining umumiy charchashiga sabab bo'lishi mumkin bo'lgan ortiqcha zo'riqish bo'lmasligi yo'llarini topish uchun Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o'rganish bilan shug'ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqi- qotlarning natijalari Maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko'rsatadi.
Bularning hammasi Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko'nikmalarini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta’lim yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to'g'risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo'lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo'lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba'zi bir sabab natijali bog'lanishlarni bilib oladigan bo'lib qoladilar. Ularda o'quv faoliyatining dastlabki ko'rsatkichlari shakllanadi. Shuning uchun bog'cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega.
Maktabgacha ta'lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta'limi bo'Iadi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy xayol tarkib topadi. Kichik Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar uchun ko'rgazmali-harakatli, ko'rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so'z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi.
Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni, chuqur anglab olish, ularni muhim bo'lgan va muhim bo'lmagan tomonlarini ajratishga o'rgatish lozim. Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak- atrofdagi voqea-hodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his qilib, diqqat bilan tomdsha qilishni ktizatishda namoyon bo'Iadi.
Tarbiyachi kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo'lgan savollarga o'z vaqtida javob berishga harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo'llab, Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo'l qo'ymaydi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog'chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish vazifasi turibdi.
Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo'Iadi va rivojlanadi. Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik - fahm-farosatlilik, tanqidiy ko'z bilan qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko'nikma va malakalarni rivojlantirish, ya'ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo'lmagan belgilarni ajratib ko'rsatish boshqa pred- metlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir.
Bu ko'nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo'lib, bolaning bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o'simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo'yicha sistemali mashg'ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o'simliklar yoki hayvonlar to'g'risida ma'lum bir tasavvurga ega bo'ladilar. So'ngra bolalardagi aqliy-ko'nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg'ulotlarni o'tkazishni rejalashtirishi mumkin: «Paxta o'simligini, momaqaymoq o'simligi bilan solishtirish», «Qafasdagi ikki xil qushni bir-biriga solishtirish» didaktik o'yini va shunga o'xshash tadbirlar o'tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishda foydalanishga o'rgatish zarur.
Ilk va bog'cha yoshi davrida bolalarda tevarak-atrofga bo'lgan qiziqish juda tez o'sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo'lgan har qanday xohishini sezishlari va rag'batlantirib borishlari kerak.
Bola tabiat bilan yaqin munosabatda bo'lishi natijasida, undagi narsa va hodisalarni yaqqol ko'rib, idrok qilish imkoniyatiga ega bo'ladi. Lekin ko'pincha bola narsalarni payqamay qolishi yoki muhim bo'lmagan tomonlarga diqqat qilib, idrok qilgan narsalarini noto'g'ri tasvirlashi mumkin. 34 yoshdagi bola uchayotgan qushlarni hamma vaqt ham sezmasligi mumkin.
Hayvonlarni uchratganda u birinchi navbatda uning kattaligiga e'tibor beradi, akvariumda suzib yurgan baliqni ko'rsatib uni «yuryapti» yoki «qanotlarini silkityapti», — deb aytadi. Bundan ma'lum bo'ladiki, bolani tabiat bilan tanishtirishda unga hodisa yoki narsani ko'rsatishning o'zigina kifoya qilmaydi. O'rgatish jarayonida maqsadga muvofiq rahbarlik qilinishi zarur. Bu esa tarbiyachining bolaning idrokini yo'lga soladigan, diqqatini ko'rish va eshitishi muhim bo'lgan narsa va hodisalarga to'g'ri yo'naltiruvchi so'zlarida ifodalanadi.
Maktabgacha tarbiya yoshida tabiatni o'rganish ko'proq ona tilini bilish bilan yaqindan bog'liqdir. Bu yoshda sezib idrok qilishdan ko'ra so'z bilan aytib idrok qilish mustahkam o'zlashtiriladi. Sezib idrok qilishda tabiat haqidagi hamma bilimlarni boshlang'ich manbai ekanligini doimo nazarda tutish kerak, aniqroq qilib aytganda, bolalar ongida haqiqatni aks ettirish faqat idrok qilish bilan bog'langan so'zlar yordamida hosil qilinishi mumkin.
Tushuncha — bu miyaning analitiksintetik faoliyatining natijasidir. Tabiatdagi narsa va hodisalarning bir necha marta sezib idrok qilinishi, ularning boshqalari bilan taqqoslab ko'rilishi, ulardagi eng muhim belgilarning so'zlarda aks ettirilishi natijasida tushuncha hosil bo'ladi. Tushuncha bolalar faoliyatida o'yin va mehnatda o'zlashtiriladi va tekshirib ko'riladi.
Ekskursiyaning tarkibi.
Kirish suhbati: motivatsion vaziyatni joriy etish, o'yin syujeti, bolalar tajribasiga murojaat qilish; badiiy so'zga murojaat qilish; rasmlarning reproduktsiyalaridan foydalanish. Masalan, bahorgi o'rmonga ekskursiya qilishdan oldin bolalar I. Levitanning "Mart" yoki K. Yuonning "Qishning oxiri" suratlarining reproduktsiyalarini tomosha qilishadi. Peshin "deb nomlanib, yaqinlashib kelayotgan bahorning oldindan bashorat qilinishini etkazdi. Bolalar e'tiborini rassomlar bahorning boshlanishini, quyosh nurlari yerni isita boshlagan paytni tasvirlashlariga qaratadilar. Buni chuqur tubsiz osmon va mayin quyosh nuri, qorda quyuq moviy soyalar va allaqachon oqligini yo'qotib qo'ygan qorli qorlar tasdiqlaydi.
Rasmlarning emotsional ta'siri P.I.Chaykovskiyning "Mart" musiqiy qismini tinglash va Buninning "Bu ham sovuq va pishloq ..." she'ridan parcha o'qish paytida kuchayadi.
Shaffof - bahorda bo'lgani kabi xira,
Yaqinda sovuqning qorlari tozalanmoqda,
Va osmondan butalar va ko'lmaklarga
Ko'zgu ko'k.
Asosiy qism: jamoaviy kuzatuv, bu jarayonda ekskursiyaning asosiy dasturiy vazifalari hal qilinadi; individual mustaqil kuzatuvlar; muammoli vaziyatlarni, topishmoqlarni, didaktik o'yinlarni echish; materiallar to'plami; badiiy so'z; suratga olish.
O'qituvchi bolalarga narsalar va hodisalarning xarakterli belgilarini payqashda, kerakli aloqalarni o'rnatishda yordam beradi. Kuzatish jarayonida asosiy e'tibor bolalarni ob'ektni ko'rib chiqishga, taqqoslashga, farq va o'xshashliklarni topishga, o'zaro munosabatlarni o'rnatishga majbur qiladigan savollar va savol-topshiriqlarga qaratiladi.
Asosiy qism oxirida o'qituvchi bolalarga mustaqil kuzatuvlarda qiziqishini qondirish imkoniyatini beradi.
Va tabiiy va chiqindilar, yog'och chiqindilari kabi turli xil materiallarni yig'ish taklif etiladi.
Shu bilan birga, uning o'zi ham befarq qolmaydi, balki ularning harakatlariga katta qiziqish bildiradi: u o'z his-tuyg'ulariga "hayratga soladi" (hayrat, hayrat, bolalarning tashabbusini qo'llab-quvvatlaydi va ular bilan taassurotlar almashadi) savollar beradi.
Bu kam faol bolalarni qo'shma tadbirlarga jalb qilish imkonini beradi. Biroq, material to'plash uchun topshiriq berishda siz uning miqdorini qat'iy cheklashingiz kerak. Yig'ilgan materiallar saralanadi, papkalarga, savatlarga solinadi va ularning bir qismi darhol o'yin va mashqlar uchun ishlatiladi.
O'yinlarda bolalar ob'ektlarning xarakterli xususiyatlari to'g'risida bilimlarni mustahkamlaydilar, o'simliklar va ularning qismlari nomlarini eslaydilar. O'yinlar maqsadga muvofiq: "Dondan tortiq to bulkagacha", "Ta'rifi bo'yicha taxmin qiling", "Nima o'zgardi?" va boshq.
Samarali texnika - ekskursiyalar paytida muammoli vaziyatlarni shakllantirish.
Yakuniy qism: bolalarga savollar, mustaqil ish paytida bolalar tomonidan bajarilgan natijalarni umumlashtirish va bolalar ekskursiya, uy vazifalari bo'yicha yangi o'rgangan narsalar to'g'risida yakuniy suhbat. O'rmonda, yo'lda, ob'ektda o'zini tutish qoidalarini takrorlash va ularni asoslash.
Masalan, siz quyidagi savollardan foydalanishingiz mumkin:
o'simliklarni qishga tayyorlashda barglar tushishining ahamiyati nimada;
ushbu kasbni tanlagan kishi nimani bilishi kerak;
mehnat natijasi nima?
Biz suhbatga ko'ngilochar savollar, maqollar, topishmoqlarni kiritamiz.
Suhbat oxirida biz aqlli, kuzatuvchan, uyushgan yigitlarni belgilaymiz.
Uy vazifasi taklif etiladi: ota-onalarga qaerga borganingizni aytib bering, rasmlarni oling,
Ekskursiyadan keyingi ish kunning qaysi soati bo'lganiga qarab amalga oshiriladi. Agar ertalab bo'lsa, u holda bolalar bilan xulosa uyqudan keyin bo'ladi; agar kechqurun bo'lsa, unda xulosa ertasi kuni bo'ladi. Yozda siz darhol mumkin. Bu jumboq, maqol va matallar fayllarini yig'ish bo'ladi; badiiy adabiyotlarni o'qish, rasmlarning reproduktsiyalari, didaktik o'yinlar, rolli o'yinlar, kollektsiyalar, gerbariy, kollektiv rasm va dasturlarni tuzish, kollajlar yaratish, modellarni yaratish; suhbatni sarhisob qilish, qiziqarli odamlar bilan uchrashuv, fotosuratlar.
Bolalar ekskursiyalarda olgan ma'lumotlari boshqa sinflarda kengaytiriladi, takomillashtiriladi va umumlashtiriladi, bolalar o'yinlarda, mustaqil mashg'ulotlarda bilimlarini qo'llashlari mumkin.
Ekskursiyalar va keyingi ish bolalarning tabiat holatiga ta'sir ko'rsatadigan tabiat bilan birlashishni anglashiga hissa qo'shishi kerak.
Shunday qilib, ekskursiyalar ta'lim va tarbiya berishning samarali vositasidir, chunki ularning jarayonida maktabgacha yoshdagi shaxsning barcha jihatlarini uyg'un rivojlantirish amalga oshiriladi. Tabiat bilan aloqa qilishda, atrof-muhit bilan tanishishda atrofdagi dunyoni materialistik tushunishning asoslari shakllanadi, axloqiy va estetik fazilatlar tarbiyalanadi, yaxshi tuyg'ular uyg'onadi.

XULOSA

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘z milliy qadriyatlarini tiklash yo‘lida jamiyat hayotining har bir jabhasida sobitqadamlik bilan ish olib bormoqda. Bolalarni har tomonlama tarbiyalashning asosi ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdan iborat. Bu vazifani amalga oshirishda tabiatshunoslikning roli katta. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishni bog‘cha yoshidan boshlamoq kerak

Shunga ko‘ra bolalar bog‘chalarida murg‘ak qalblarga ta’lim-tarbiya berayotgan tarbiyachilarning oldilarida eng muhim vazifalaridan biri ham bolalarning tabiat go‘zalliklarini ko‘ra bilishi, uni sevishi, tabiatda yuz beradigan voqeahodisalar haqida to‘g‘ri tushunchaga ega bo‘lishi, qolaversa tabiat yaratgan boyliklardan oqilona foydalanish ruhida tarbiyalashdan iborat bo‘lmog‘i lozim
Maktabgacha yoshdagi bolalar borliqni faol qabul qiladilar va atrof-muhitdagi hayotga qo‘shilib ketadilar, bu esa ularda so‘z zahiralarining tez ortishiga olib keladi.Bolalar lug‘atini boyitishning asosiy manbasi bo‘lib kattalar nutqi, birinchi navbatda, bolalarni o‘qitib, tarbiyalaydigan tarbiyachining nutqi hisoblanadi. Ular tarbiyachidan obrazli so‘zlarni, ifoda va qo‘llash usullarini o‘zlashtirib oladilar; ular nima yaxshi-yu nima yomonligini ajratib ololmaydilar, va eshitgan barcha so‘zlarga taqlid qiladilar.