O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘lim

I. BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA Ekskursiyani o’tkazish metodikasi, mazmuni va turlari
1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekskursiyani o’tkazish metodikasi
Ma'lumki, tabiat bilan tanishtirish jarayonida tarbiyach xilma xil: og'zaki, ko'rgazmali va amaliy metodlarni qo'llaydi .U o'simlik va hayvonlarni, ularning yashash sharoitlarini namoyish qiladi. Bu narsalarni oddiy mashg'ulotlarda ko'rsatib bo'lmaydi. Shuning uchun tabiat bilan tanishtirish metodikasida mashg'ulotlarni to'ldiruvchi maxsus shakllar qo'llaniladi.
Ekskursiya bolalarni tabiat bilan tanishtiruvchi mashg'ulotlar turidan biridir. U tabiat bilan tanishtirish metodlarining ko'rgazmali metodiga kiradi. Ekskursiya vaqtida bola tabiat hodisalarining mavsumiy o'zgarishlarini tabiiy sharoitda kuzatishi, tabiatning insonning hayot va talablariga muvofiq o'zgarayotganini hamda atrofimizdagi jonli va jonsiz tabiatda yuz berayotgan hodisa va jarayonlar to'g'risida bilimlar to'plashga imkon beradi.
Ekskursiya mashg'ulotlarining afzalligi yana shundaki, unda bolalar o'simlik va hayvonlarni ular yashaydigan muhitda ko'rish, hamda tabiatda mavjud bo'lgan o'zaro aloqalar haqida dastlabki dunyoqarash, tasavvurlarini, olamni materialistik tushunishni shakllantirish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Tarbiyachi rahbarligida o'rmon, dala, daryo va ko'l qirg'oqlariga uyushtirilgan ekskursiya bolalarning diqqatini jalb qiladi, tabiat burchagida olib boriladigan keyingi kuzatishlarga xilma-xil material to'plashga sharoit yaratadi. Ekskursiyalarda bolalarda kuzatuvchanlik, tabiatni o'rganishga qiziqish o'sadi. Ular narsalarni sinchiklab kuzatish va uning xarakterli xususiyatlarini qayd qilishga odatlanadilar.
Tabiatning go'zalligi bolalarda estetik hissiyotlarning o'sishiga yordam beradi. Shu asosda ona tabiatga muhabbat, unga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish shakllanadi.
Ekskursiyalar mazmuniga ko'ra shartli tarzda ikki turga bo'linadi: tabiatda uyushtiriladigan ekskursiya — bog', o'rmon, daryo, o'tloq, shuningdek, hayvonot bog'i, botanika bog'iga (bular turli mavsumda o'tkaziladi) ekskursiyalar hamda qishloq xo'jalik ekskursiyasi — dala, parrandachilik fabrikasi, bog', ekinzor va shu kabilarga kattalarning mehnati bilan tanishish maqsadida uyush-tiriladigan ekskursiyalar.
Ekskursiya faoliyat turi sifatida o'rta, katta hamda tayyorlov guruhlarida o'tkaziladi.
Har bir ekskursiya uchun barcha bolalar egallashlari shart bo'lgan dastur mazmuni belgilanadi.
Ekskursiya maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash shakli sifatida
Bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirishda maktabgacha ta'lim tashkilotida ta'limning tashkiliy shakllaridan biri bo'lgan ekskursiyalar alohida o'rin tutadi. Ular tabiiy sharoitda bolalarni tabiiy narsalar va hodisalar bilan, mavsumiy o'zgarishlar bilan, atrof-muhitni o'zgartirishga qaratilgan odamlar ishi bilan tanishtirish imkoniyatini beradi.

• 
  Ekskursiyalar paytida maktabgacha yoshdagi bolalar tabiat dunyosini uning xilma-xilligi, rivojlanishi bilan o'rganishni boshlaydilar, hodisalarning o'zaro bog'liqligini qayd etadilar.
  
• 
  Ekskursiya - bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish bo'yicha mashg'ulotlar turlaridan biri, ko'p vaqt talab qiladigan va qiyin ta'lim shakllaridan biri.
  

E.I.Tixeyeva ekskursiyalarni yuqori baholadi, ular o'tkazish uslubiyatini ishlab chiqishga jiddiy hissa qo'shgan. Uning asosiy talabi ekskursiyaning mazmunini har bir bola uchun qiziqarli qilishdir, chunki "kuzatishning aniqligi va idrok chuqurligi qiziqishga mutanosibdir". Uning fikriga ko'ra, ekskursiya qanchalik muvaffaqiyatli bo'lsa, u bolalarni shunchalik qiziqtirar va o'ziga jalb qilar edi, kelajakda ular unga qanchalik xilma-xil munosabatda bo'lishadi: eslash, savol berish, o'yinda, vizual faoliyatda ko'rgan va boshdan kechirganlarini aks ettirish.
Tabiiy sharoitdagi kuzatuvlar, buning natijasida bolalar atrofdagi dunyoni barcha boyliklari bilan idrok etadilar, qiziqish, estetik va axloqiy tuyg'ularni rivojlanishiga yordam beradi. E.A.Flerina bolalarni ekskursiyalarda tarbiyalash va o'qitishning samarali usullari sifatida oddiy mustaqil topshiriqlar berishni, tabiat hodisalarini chuqurroq tabaqalashtirilgan idrok etish maqsadida takroriy kuzatuvlarni o'tkazishni, bolalarni ko'rganlari haqida tasviriy hikoya tuzishga o'rgatishni taklif qiladi
So'nggi yillarda olimlar tomonidan olib borilgan izlanishlar shuni ko'rsatadiki, ekskursiyalar bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish - bu o'z ona yurtini, ona tabiatini bilishda, Vatanga muhabbatni tarbiyalashda birinchi qadamdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasida ekskursiyalarning o'rni katta: qo'shma amaliy faoliyat ularni birlashtiradi, bu esa jamoaviy munosabatlarni rivojlantirishga foydali ta'sir ko'rsatadi. Boshqa sinflarda bo'lgani kabi, ekskursiya ham o'z ishtirokchilarini tartibga soladigan itoatkorlik bilan o'zini tutish qoidalariga ega. Turli xil vazifalarni bajarish (masalan, pog'onalarni yig'ish) topshirilgan ish uchun mas'uliyat hissini, o'zaro yordam hissini rivojlantiradi, muvaffaqiyatlarni payqashga, ulardan zavq olishga, muvaffaqiyatsizliklarga hamdard bo'lishga o'rgatadi.
Ekskursiyalar paytida tabiiy tabiat to'g'risida aniq g'oyalar uchun asos yaratiladi. Bolalar uning ranglari, tovushlari, hidlari, rivojlanish va o'zgarish shakllarining barcha boyliklari bilan tanishadilar. Tabiiy muhitni bilish ko'rish, eshitish, teginish, hidlash yordamida sezgir vositalar bilan boshlanadi. Shunday qilib, o'rmonda, parkda bolalar kuzgi barglarning rangini ajratib olishni o'rganadilar: qayin uchun u limon rangida, eman uchun jigarrang, tol uchun u yashil-sariq, aspen uchun esa qizil yoki binafsha rang.
Kuz o'rmoni, bog'ning surati ular tomonidan yorqinroq, to'laqonli, agar o'qituvchi qushlarning ovozini, shamolning shovqini, barglarning shitirlashini tinglashni taklif qilsa, ularga qo'ziqorinlarning chirigan hidini aniqlashga o'rgatsa ko'kat. Bunday idrokda sezgi organlari qanchalik ko'p ishtirok etsa, bola o'rganilayotgan ob'ekt, hodisada shuncha ko'p alomat va xususiyatlarni tanlaydi va natijada uning g'oyalari boyib boradi. Ekskursiyalarda maktabgacha yoshdagi bolalar o'yin yoki amaliy xarakterdagi vazifalarni bajarish jarayonida kuzatuv orqali ob'ektlar, hodisalarning xususiyatlari va sifatlari bilan bevosita tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Shunday qilib, hissiy rivojlanish amalga oshiriladi, buning asosida fikrlash jarayonlari, xayolot paydo bo'ladi va estetik hissiyotlar shakllanadi.
Ma'lumki, K.D.Ushinskiy o'quvchilarning ekskursiyalarda kuzatuvlarini, amaliy faoliyatini tashkil qilish orqali o'qituvchi ularga atrof-muhit tabiatidagi hodisalar va hodisalar o'rtasidagi sababiy va vaqtinchalik aloqalarni, munosabatlarni o'rnatishda, taqqoslashda, xulosalar va umumlashtirishlarda yordam beradi deb ishongan.
V. A. Suxomlinskiyning obrazli ifodasiga ko'ra tabiatni kuzatish "tafakkur va nutqning kelib chiqishiga sayohat" dir, chunki bu jarayonda hislar, idrok va ijodkorlik faol ta'sir o'tkazadi.
O'qituvchilar va psixologlarning tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, maqsadga muvofiq kuzatuvlar kognitiv qobiliyatlarni rivojlanishiga hissa qo'shadi (kuzatuvchanlik, qiziqish, mustaqillik, hissiy tajribani to'plash va uni anglash, etarli hissiyotga asoslanmagan rasmiy bilimlarni shakllantirish imkoniyatlarini istisno qiladi). taqqoslash usullaridan foydalanish qiziqish va kuzatishni oshiradi, bilimlarni yanada faolroq, kuchli va ongli ravishda o'zlashtirishni ta'minlaydi, ekskursiyalar jarayonida maktabgacha yoshdagi bolalar tabiat, undagi aloqalar va unda mavjud bo'lgan ba'zi qonunlar to'g'risida jonli realistik g'oyalarni rivojlantiradilar.
Ekskursiyalarda bolalar nafaqat tabiat bilan, balki atrofdagi dunyoni o'zgartiradigan odamning ijodiy faoliyati natijalari bilan ham tanishadilar. va bu ijodiy faoliyatga hurmat va unda ishtirok etish istagini rivojlantirishga yordam beradi, o'z vatanidan faxrlanish tuyg'usini kuchaytiradi.
Ekskursiyaning maqsadi boshqacha bo'lishi mumkin. Ba'zi hollarda, ilgari olingan g'oyalarni aniqlashtirish va umumlashtirish uchun ekskursiyalar o'tkaziladi.
Boshqa hollarda, ekskursiyalar tabiat hodisalari bilan dastlabki tanishishga xizmat qiladi va keyingi barcha o'quv-tarbiyaviy ishlar olingan fikrlarni aniqlashtirish, kengaytirish, konkretlashtirish, tizimlashtirish va umumlashtirishga qaratilgan.
Katta guruhda bolalar jonsiz tabiatdagi o'zlari uchun tushunarli bo'lgan aloqalar bilan tanishadilar, ba'zi bir hodisalarning paydo bo'lishining sabablari bilan, ular jonsiz tabiat hodisalarining o'simliklar, hayvonlar hayotiga ta'siri haqida va inson mehnati. Bu mumkin bo'ladi, chunki hayotning oltinchi yilida bola allaqachon kuzatilgan narsalar va hodisalarni taqqoslash, umumlashtirish va mustaqil fikr yuritishga qodir. Qiziqish rivojlanadi.
Pedagogik ishlarni to'g'ri tashkil etish bilan ekskursiya idrok, tafakkur, nutqni rivojlantirishga hissa qo'shadi va shu bilan bolalarni maktabga yaxshiroq tayyorlashni ta'minlaydi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishning pedagogik jarayonini to'g'ri tashkil etish bir nechta funktsiyalarga ega bo'lgan kuzatuvlarni muntazam ravishda o'tkazishga asoslangan. Pedagog uchun bu o'qitishning etakchi usuli va uni tashkil etishning o'ziga xos shakli. Bolalar uchun bu tabiat to'g'risida hissiy g'oyalarni qabul qilish jarayonida etakchi faoliyatdir. Kuzatishlar sinfda ham, kundalik hayotda ham amalga oshiriladi.
Kundalik hayotda kuzatuvlar va kasblar o'rtasida to'g'ri tashkiliy va mazmunli munosabatlar pedagogik ishning bir-birini to'ldiruvchi ikkita shakli sifatida o'rnatilishi kerak. Kundalik hayotda kuzatuvlar tez-tez (haftasiga 3-4 marta) va doimiy ravishda amalga oshiriladi, ular qisqa muddatli (5-10 minut). Sinflar oyiga 2-4 marta o'tkaziladi, ular birlashtiriladi, bolalarning bilimlari umumlashtiriladi, tabiiy qonuniyatlarni mazmunli anglash shakllanadi.
Kundalik hayotda kuzatuvlar jarayonida bolalar hayvonlarning tashqi ko'rinishi, xulq-atvori xususiyatlari (ovqatlanish, harakatlanish, uyalash va boshqalar usullari, tashqi muhitga moslashish shakllari to'g'risida g'oyalarni shakllantirishga imkon beradigan aniq bilimlarning asosiy qismini oladilar. Tabiatning bir burchagida, sayrda, ertalab, tushdan keyin yoki kechqurun o'tkaziladigan har kuni kuzatuvlar, hissiy tasavvurlarning asosiy fondini yaratadi, ularni sinfda tushunish va umumlashtirish uchun zamin tayyorlaydi.