O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 Safol ichra bir jur’a loye manga, 
 Erur jomi getinamoye manga, 
 Ketarmakka xudbinligim ranjini, 
 Qani Boda yanglig’ davoye manga
73
. 
 Ya’ni  inson  qalbini  xudbinlikdan,  begona  hislardan,  shirkdan  tozalasa 
qalbida  nur  jilolana  boshlaydi.  Shubhasiz  u  qalbini  poklab,  ma’naviyati  butun 
insonga aylanadi. 
 Navoiy  dahosi  haqiqatdan  ham  cheksiz  ummondek  o’zida  ko’p  sirlarni 
yashirgan.  
 Navoiy  haqidagi,  ma’naviy  merosi,  qay  darajada  buyuk  zot  ekanligi 
Prezidentimizning:  ,,Agar  bu  ulug’  zotni  avliyo  desak,  u  avliyolarning  avliyosi, 
mutafakkir  desak,  mutafakkirlarning  mutafakkiri,  shoir  desak,  shoirlarning 
sultonidir”
74
. 
 16-20-asrlar  milliy  ma’naviyatimiz  takomilini  ikki  katta  bosqichga  ajratish 
mumkin.  Ulardan  birinchisi  16-17-asrlarni  qamrab  oladi.  Bu  bosqichda  yaxlit 
islom  mintaqa madaniyati erishgan yutuqlar zaminida mahalliy o’lkalar keng xalq 
ommasining  ma’naviy  saviyasi  oshib  bordi.  Bu  davrda  mintaqa  siyosiy  hayotida 
tanazzul va parchalanish jarayoni kundan kunga, yildan yilga kuchaydi. Shu bilan 
bir paytda mintaqa xalqlari o’tgan davrda erishilgan yuksak ma’naviy qadriyatlarni 
saqlab qolishga va rivojlantirishga urindilar.  
 Ikkinchi  bosqich  –  milliy  ma’naviyatimizning  yangi  davr  Yevropa 
madaniyati  bilan  bevosita  to’qnashuviga  oid  bo’lib,  bu  jarayon  boshlanishidanoq 
foje  bir  tarzda  –  qadim  Turon  xalqlarining  Rossiya  imperiyasi  tomonidan  bosib 
olinishi va 150 yillik mustamlaka holatida murakkab bir tarzda kechdi.  
 Garchi  bu  davrlarda  hududimizda  parokandalik,  ichki  kelishmovchiliklar, 
o’zaro  to’qnashuvlar  yuz  bergan  bo’lsada  ma’naviy  yuksalish  yoki  ma’naviyatga 
                                                
73
 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 1-jild, T., 1997-yil, 602-bet.
 
74
 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2009-yil, 47-bet.
 

---

42 
 
bo’lgan e’tibor aslo kamaygani yo’q. Ushbu davrlarning birinchisida juda ko’plab 
shoirlar,  olim  va  fuzalolar  ijod  qildi.  Ulardan  Turdi  Farog’iy  va  Mashrablarning 
ma’naviyatga oid qarashlarini e’tiborga  olmoq  lozim. Garchi ushbu  ikki shoir bir 
biridan  tubdan  farq  qiluvchi  yo’nalishda  ijod  qilgan  bo’lsalarda  maqsad  bir 
ekanligini anglash mumkin. Ya’ni xalq g’amini o’z g’ami deb qabul qilish, xalqni 
birlashtirishga, uni ma’naviyatini yuksaltirishga xarakat qilish.  
 Turdi  Farog’iy  o’z  ijodida  davr  hukmdorining  an’anaviy  huquqlarini 
ochiqdan – ochiq rad qilib (,,Subxonqulixon haqida hajviya”) odil shoh madhiyasi 
o’rniga  zolim  va  noqobil  sultonni keskin  fosh  etishni  maqsad  qilib  qo’ydi.  Turdi 
beklarni  ham  ayab  o’tirgani  yo’q.  Turdi  birgina  sultonni  emas,  balki  butun  bir 
ijtimoiy toifani - o’zi ham mansub bo’lgan aslzodalar – beklar tofasini fosh etadi. 
Ularni ,,yuzi qarolik”, ko’zi ko’r, qulog’i karlikda ayblaydi: 
 Yedingiz barchangiz itdek fuqaroning etini, 
 G’asb ila molin olib, qo’ymadingizlar bitini, 
 Qamchilar dog’i solib bo’yunig’a, tilib betini, 
 Yordingiz zahrasini (ichidan) olib o’tini, 
 Bo’lmadi kam bu raiyat boshida hech tayoq.
75
 
 Qarang, Bobur Mirzo uchun tabiiy ko’ringan holat endi Turdi uchun chidab 
bo’lmas adolatsizlikdir.  Bu  yangi davr  ma’naviyatidan darak edi. Turdi  odil shoh 
orzusi o’rniga yagona vatan g’oyasini olg’a suradi. 
 Siyosiy doiralardagi tanazzul 17-asrga kelib, asta sekin ma’naviyat olamiga 
ham  yoyila  boshladi.  Ma’naviyat  arboblarining  aralashuvi  siyosatda  katta  ijobiy 
o’zgarishlar  paydo  qilmadi,  qaytaga  ma’naviyat  olamining  o’z  ichida  ziddiyatlar 
chuqurlashuviga  sabab  bo’ldi.  Boborahim  Mashrab  faoliyati  asl  ma’nosi  bilan 
ma’naviyat  olamida  paydo  bo’layotgan  ana  shunday  illatlarga  qarshi  tug’yon 
bo’lib chiqdi. Mashrabning ma’naviyatdagi isyoni Mahmud Sultonning doriga o’z 
boshini  tutib  berishda  namoyon  bo’ldi.  Chunki  ma’naviyat  olami  qilichbozlikni 
taqozo etmaydi, o’zgalar ruhidagi illatni qilich bilan, isyon bilan poklab bo’lmaydi. 
                                                
75
 O’zbek adabiyoti tarixi. 3-jild. T., Fan, 1978, 224-bet.
 

---

43 
 
 Umarxon  saroyi  ilm-u  san’at  o’chog’i  edi.  Shu  bilan  birga  Maxmurning 
,,Hapalak”  va  Gulxaninyning  Yapaloqqush  va  Boyo’g’li  haqidagi  ,,Zarbulmasal” 
lari shu davrda yaratildi, Uvaysiyning ,,Anor” chistoni ham shu davr mahsuli. Biz 
19-asr  birinchi  yarmi  ma’naviyatidagi  ziddiyatlarni  to’g’ri  anglab  yetmog’imiz 
kerak.
76
 
 19-20-asrlar  xalqimiz  tarixida  iztirobli  davr  bo’ldi.  17-18-asrlarda  milliy 
turg’unlik,  milliy  parchalanish  fojealari  elning  eng  jonkuyar  farzandlari  dilini 
qiynoqli  dard  bilan  kuydirgan  bo’lsa,  endi  bevosita  milliy  qaramlik  ma’naviy 
xo’rlik keltirdi, xalq ham ma’naviy, ham iqtisodiy kamsitildi, oyoqosti qilindi. Elni 
ozod  qilishni  Feruz  va  Furqatlar  ma’rifatda  ko’rishgan  bo’lsa,  Muhammad  Ali 
eshon  kabilar  xalqni  bevosita  jihodga  chorladilar.  Muqimiy  tasviridagi 
,,tanobchilar”,  ,,moskovchi  boylar”  xalqni  talashda  mustamlakachilar  bilan 
,,musobaqa”  qilishgan  bo’lishsa,  Buxoro  amiri  jadidlarni  qatag’on  qilishda 
bolsheviklarga  o’rnak  ko’rsatdi.  18-20-asrlar  o’lkamizda  ta’lim  tizimi  ham 
turg’unlikka  yuz  tutganligini  inkor  etib  bo’lmaydi.  Fitratning  1912-yilda 
Isyanbulda  nashr  etilgan  ,,Hind  sayyohining  qissasi  asari”  20-asr  boshlarida 
o’lkamiz  ma’naviy  hayotida  yuzaga  kelgan  bo’hroniy  holatning  achchiq 
manzarasini Buxoro amirligi misolida shafqatsiz ochib tashlagan. 
 Chor  Rossiyasi  davrida  xalqni  har  tomonlama  ma’naviyatidan  mahrum 
qilishga  intildilar.  Ammo  Mahmudxo’ja  Behbudiy,  Abduqodir  Shakuriy,  Sidqiy 
Ajziy,  Ashurali  Zohidiy,  Lutfulla  Olimiy,  Abdurauf  Fitrat,  Munavvarqori 
Abdurashidxonov, kabi ma’rifat fidoyilari maydonga kirib keldi.
77
  
 Chor  Rossiyasiga  qarshi  juda  ko’plab  qo’zg’olonlar  ko’tarildi.  Ammo 
ularning  barchasi  shafqatsizlarcha  bostirildi.  Jadidlar  bunday  qo’zg’olonlarga, 
stixiyali harakatlarga tubdan qarshi edilar, Fitrat yozadi: ,,Zotan qurol kuchi bilan 
bir millatni yo’q etmak qulay, bor etmak mumkin emasdir. Qurol kuchi bilan hech 
bir jamoatni madaniyat sari jo’natib bo’lmaydi.”.
78
 
                                                
76
 Jalilov To’xtasin ,,O’zbek shoiralari”. T., 1970,37-bet.
 
77
 O’rta Osiyo xalqlari hurfikrligi tarixidan T., 1990, 96-bet.
 
78
 Sh. Rizayev. Jadid dramasi. T., 1997, 46-bet.
 

---

44 
 
 Jadidlar  1930-yillargacha  xalq  ma’rifatini  yuksaltirish,  uning  ma’naviy 
dunyosini  takomil  toptirish  uchun  butun  kuch  g’ayratlarini  sarf  etdilar.  Abdulla 
Qodiriy,  Fitrat,  Cho’lpon,  So’fizoda,  Hamza  Hakimzoda  va  boshqalar  yaratgan 
asarlar xalqimizning boqiy mulkiga aylangan bo’lsa, Munavvarqori, G’ozi Yunus, 
Salimxon  Tillaxonov,  Ubaydulla  Asadullaxo’jayaev,  Zaki  Validiy  To’g’on, 
Nosirxon  To’ra,  Sadriddin  Maxsum,  To’raqul  Jonuzoqovlarning  siyosiy-ma’rifiy 
faoliyatlari Vatan mustaqilligi va xalq ma’rifati yo’lidagi fidokorlik timsoli bo’lib 
qoldi.  Agar  Chor  Rossiyasi  bizning  ma’naviyatimizni  turg’unlikda,  qoloqlikda 
tutishga  uringan  bo’lsa,  Bolshevik-shovenistlar  mahalliy  xalqlarni  o’z  milliy 
ma’naviyatidan  butkul  begonalashtirish  siyosatini  tutdilar.  Masalan,  necha 
maingyillik  islomgacha  ma’naviyatimiz  tarixini  o’rganuvchi  mutaxasislar  70-80-
yillargacha  o’lkamizda  deyarli  mavjud  bo’lmagan,  1200  yillik  islom  davrini 
o’rganuvchilar  bir  necha  o’n  kishidan  oshmas  edi,  ammo  70  yillik  ,,sovetlar” 
davrini  har  soniyasini  turli  jihatlardan  madh-u  sano  etish  uchun  tarix,  falsafa, 
adabiyot  va  boshqa  ijtimoiy  gumanitar  yo’nalishlarda  minglab  oliy  ma’lumotli 
mutaxasislarni  o’z  ichiga  olgan  mahobatli  ,,mafkuraviy  qo’shin”  safarbar  etilgan 
edi.
79
 
 1930-yillar  qatag’on  mashinasi  changalidan  tirik  qutulib  qolgan  sanoqli 
ikkinchi qatlam ziyo egalariga tayanib, e’tiborga sazovor ishlarni imkon doirasida 
amalga  oshira  boshladilar.  Ba’zi  rahbarlik  lavozimidagi  kishilar,  Habib 
Muhamedov  kabi  fidoyilar  ,,sovet  sotsiolistik  mafkurasiga”  samimiy  ishongan 
holda  millat  mafkurasi  uchun  qayg’urib,  milliy  ma’naviyat  unsurlarini  imkon 
doirasida  yosh  avlod  ongiga  yetkazishga  urindilar,  buning  uchun  harakat 
qilayotgan haqiqiy ilm egalari ziyolilarga faoliyat maydonini erkin qo’yib berdilar. 
 Biz  yaqin  o’tmishimiz,  aniqrog’i,  ,,sovet  davri”  da  yuzaga  keltirilgan 
ma’naviy  merosdan  aslo  voz  kechishimiz,  unga  mensimay  qarashimiz  mumkin 
emas.  Hamza  va  Sadriddin  Ayniy,  Hamid  Olimjon  va  G’afur  G’ulom,  Oybek  va 
Abdulla Qahhor adabiy merosi o’zbek xalqining ma’naviy merosidan munosib joy 
olgandir. Albatta, ular ijodida zamonasozlik ham, badiiy  meyorga yatmagan ba’zi 
                                                
79
 M. Imomnazarov Milliy ma’naviyatimiz asoslari. T., 2006-yil, 214-bet.
 

---

45 
 
asarlar  ham  bo’lishi  mumkin.  Ammo  ularning  badiiy  salohiyati,  o’zbek  xalqi  va 
Vatanga  mehri,  xalq  ma’naviy  kamolati  uchun  qo’shgan  hissasi  benazir  ekanini 
faxr bilan  tan olsak arziydi. ,,Sovet davri” deb atalgan 70  yillik  murakkab tarixiy 
jarayon  davrida  milliy  ziyolilarimiz  har  biri  tashqi  imkon  va  ichki  salohiyat 
darajasida  xalq  ko’nglini  o’stirib,  ma’naviy  olamini  boyitib  keldilar,  biz  bularni 
e’tirof  etishimiz  va  minnatdorchilik  bilan  ular  hurmatini  joyiga  qo’yib,  asarlarini 
yangicha  nuqtayi  nazar  bilan  yangidan  ko’rib  chiqishimiz  lozim.  Umuman, 
bolsheviklar  odatini  takrorlab,  bu  –  mutaraqqiy,  narigi  –  mutaassib  yoki  reaksion 
deb tamg’a bosish insofdan ham emas, ilmga ham muvofiq emas.  
 Xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  mustaqillik  sharofati  bilan  milliy 
ma’naviyatimiz  sarchashmalaridan  bevosita  qonib-qonib obi  hayot shimmog’imiz 
imkoni  yaraldi. Bugun endi e’tiqod  va  ilm, iroda qudrati va  mehr, Vatan  va xalq, 
tabiat  va  bashariyat,  bir  so’z  bilan  aytganda,  Oliy  haqiqat  oldidagi  insoniy 
ma’suliyat  bir  butun  mohiyat  sifatida  har  bir  shaxsning,  har  bir  O’zbekiston 
fuqarosining  ma’naviyatini  tashkil  etmog’i  kerak.  Milliy  ma’naviy  merosimiz 
bizga  tabiat  va  millat,  bashariyat  va  koinot  oldidagi  burch  va  ma’suliyatimizdan 
saboq beradi. Millat ma’naviyati o’z tarixiy shakllangan qiyofasiga ega, shu bilan 
birga mohiyatan umumbashariy qadriyatlarga aslo zid emas, balki muvofiqdir.  
 Inson ma’naviyati ming bir sifat, behisob jihat va qirralar bilan jilolanadi: 
hayo va andisha, vafo va sadoqat, o’ktamlik va tashabbuskorlik, himmat va 
saxovat, balog’at va fasohat, mardonalik va ma’suliyat va hokazo… Xullas, jami 
insoniy fazilatlar ma’naviyat darakchilaridir. Ularning har biri orqali inson botiniy 
dunyosi haqida muayyan tasavvur hosil qilish mumkin. 

---

46