O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Rivojlantiruvchi
: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida 
talaba shaxsini rivojlantirish. 
Tayanch  tushunchalar:  oila,  nikoh,  monogamiya,  ekzogamiya,  endogamiya, 
egalitar, oilaga psixologik tayyorlik 

---

250 
 
1.Oila psixologiyasiga kirish va oilani o‘rganishga doir ilmiy yondashuvlar 
Oila 
inson  hayotidagi  birinchi  ijtimoiy  guruh  bo‘lib,  ular 
tufayli  madaniyat  qadriyatlari  bilan  tanishadilar, 
shaxs  sifatida  rivojlanadilar  va  birinchi  ijtimoiy 
rollarni  egallaydilar.  Oila,  inson  uchun  o‘zi 
yashayotgan muhitning asosiy tarkibiy qismi, agar u 
baxtli  bo‘lsa  va  u  hayotining  qolgan  qismini  qurishga  harakat  qilsa,  uning 
hayotining birinchi choragidir. Psixologik adabiyotlarda oila tushunchasi bilan bir 
qatorda  nikoh  tushunchalari  ham  ko‘rib  chiqiladi.  Kundalik  ongda  nikoh  va  oila 
tushunchalari  aniqlanishi  mumkin,  lekin  fanda  ular  odatda  farqlanadi.  Nikoh-
jinslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy institut, nikohni erkak 
va ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchan ijtimoiy shakli sifatida 
belgilaydi, bu orqali jamiyat jinsiy hayotini tartibga soladi, ularning oilaviy va ota-
ona huquqlari va  majburiyatlarini  belgilaydi.  Hozirgi vaqtda  ko‘p  hollarda nikoh-
bu  erkak  va  ayolning  ixtiyoriy  birlashmasi  bo‘lib,  o‘zaro  kelishuvga  asoslangan, 
qonunga muvofiq rasmiylashtirilgan, oilani yaratish va saqlashga qaratilgan. Nikoh 
tuzish  erkinligi  bilan  birga,  uni  bekor  qilish  erkinligi  ham  bo‘lishi  mumkin,  bu 
ajralishda  o‘z  ifodasini  topadi.  Shuning  uchun  oilaviy  xulq-atvor  sohasiga 
ajralishga  va ajralishga olib keladigan hamkorlarning harakatlari ham kiradi.  
S.  I.  Golod  er  va  xotin  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatni  nikoh  belgilaydi, 
ma’naviy  tamoyillari  bilan  tartibga  va  tabiiy  qadriyatlar  bilan  qo‘llab-
quvvatlanadigan  -"Nikoh"  tushunchasidir.  Bu  ta’rif  nikohning  quyidagi 
xususiyatlarini ta’kidlaydi:  
1) nikohga xos munosabatlarning institutsional emasligi; 
 2) ikkala er-xotinning axloqiy burchlari va imtiyozlarining tengligi. 
 
 "Oila" tushunchasi (nikoh tushunchasidan 
farqli 
o‘laroq)  er-xotinlar,  ularning 
farzandlari 
va 
boshqa 
qarindoshlar 
o‘rtasidagi 
murakkab 
munosabatlar 
tizimini 
tavsiflashga 
mo‘ljallangan. 
Ko‘pgina mutaxassislar quyidagi oilaning 
ta’rifidan foydalanadilar:  
"oila  er-xotinlar,  ota-onalar  va  bolalar 
o‘rtasidagi 
munosabatlarning 
tarixan 
o‘ziga xos tizimidir; bu a’zolari nikoh va ota-ona munosabatlari, umumiy hayot va 
o‘zaro axloqiy javobgarlik bilan bog‘langan kichik ijtimoiy guruhdir.  
Oiladagi  ijtimoiy  zaruriyat  jamiyatning  aholining  jismoniy  va  ma’naviy 
ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoji bilan belgilanadi  
Oilani  ijtimoiy  institut  sifatida  ham,  kichik  guruh  sifatida  ham  o‘rganish 
fanda an’ana tusini olgan. Faylasuflar, huquqshunoslar, sotsiologlar va pedagoglar 

---

251 
 
oilani  birinchi  navbatda  ijtimoiy  institut  sifatida  o‘rganadilar.  "Ijtimoiy  institut" 
tushunchasi  jamiyat  inson  hayotining  eng  muhim  sohalarida  kishilar  faoliyatini 
tartibga  soladigan  va  nazorat  qiladigan  rasmiy  va  norasmiy  qoidalar,  tamoyillar, 
normalar  va  munosabatlarning  barqaror  majmuini  anglatadi.  Odatda  har  qanday 
zamonaviy  jamiyatda  mavjud  bo‘lgan  5ta  asosiy  ijtimoiy  institutlar  mavjud:  oila, 
iqtisodiyot,  siyosat,  ta’lim  va  din.  Oila ijtimoiy  institut  sifatida,  birinchi navbatda 
jamiyat  a’zolarining  takror  barpo  bo‘lishi  va  ularning  birlamchi  ijtimoiylashuvini 
amalga  oshiradi.  Oila  alohida  psixologik  muhit-sevgi,  g‘amxo‘rlik,  hurmat, 
tushunish, 
qo‘llab-quvvatlash  tufayli  shaxsning  ijtimoiylashuvida  jiddiy 
afzalliklarga  ega.  Psixologlar  oilani  birinchi  navbatda  kichik  guruh  deb 
hisoblaydilar.  Oilani  kichik  guruh  sifatida  tushunish  oilaga  psixologik  yordam 
ko‘rsatish  uchun  katta  imkoniyatlar  ochadi.  Ijtimoiy  psixologlar  kichik  guruhni 
umumiy  maqsad  va  vazifalar  bilan  birlashgan,  bir-biri  bilan  bevosita  barqaror 
shaxsiy  aloqada  bo‘lgan  kichik  ijtimoiy  guruh  deb  hisoblaydilar  va  bu  hissiy 
munosabatlar  maxsus  guruh  qadriyatlari  va  normalarining  paydo  bo‘lishiga  asos 
bo‘ladi.  
Shunday  qilib,  kichik  guruh  sifatida  oilaning  quyidagi  xususiyatlari  ajrata 
olamiz:  
1. Uning a’zolari o‘rtasidagi qarindoshlik yoki nikoh munosabatlari. 
 2. Jamoa. 
 3. Maxsus hissiy, axloqiy va huquqiy munosabatlar.  
4. Oilaviy guruhga umrbod a’zolik (oila tanlanmagan). 
 5.  Guruhning  maksimal  tarkibi:  yosh,  shaxsiy,  jinsiy,  professional,  ijtimoiy-holat 
va boshqa farqlar.  
Oila  muhim  adaptiv  imkoniyatlarga  ega  bo‘lgan  doimiy  rivojlanayotgan 
tizimdir. Tizim elementlaridan birining o‘zgarishi, masalan, er-xotinlar o‘rtasidagi 
munosabatlarda  butun  oilaga  ta’sir  qiladi.  Alohida  oila  a’zolarining  individual 
disfunksiyalari ham tizimli buzilishlarning aksidir.