O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Insonning ijtimoiy xulq-atvori shakllari 
Odamlar muayyan ijtimoiy vaziyatda, muayyan ijtimoiy muhitda turli yo‘llar 
bilan harakat qilishadi. Misol uchun, namoyishning ayrim ishtirokchilari tinch yo‘l 
bilan  belgilangan  marshrutda  yurishadi,  boshqalari  tartibsizliklarni  uyushtirishga 
intiladi, boshqalari esa ommaviy to‘qnashuvlarni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, 
ijtimoiy  xatti-harakatlar  ijtimoiy  aktyorlarning  o‘z  xohish-istaklari  va  nuqtai 
nazarlari,  ijtimoiy  harakatlarda  yoki  o‘zaro  ta’sirlardagi  imkoniyatlari  va 
qobiliyatlarini namoyon qilishning bir shakli va usuli hisoblanadi. Shuning uchun, 
ijtimoiy  xatti-harakatlar  ijtimoiy  harakatlar  va  ularning  o‘zaro  ta’sirning  sifatli 
xarakteristikasi sifatida qaralishi mumkin. 
Hayot maqsadlariga erishish va individual vazifalarni amalga oshirishda inson ikki 
xil  ijtimoiy  xatti  —  harakatlardan  foydalanishi  mumkin:  1)tabiiy  va  2)ana’naviy, 
ularning orasidagi farqlar asosiy xususiyatga ega. 
"Tabiiy" xatti-harakatlar, alohida ahamiyatga va egosentrik har doim shaxsiy 
maqsadlarga  erishish  va  bu  maqsadlarga  mos  ravishda  yo‘naltirilgan.  Shuning 
uchun,  shaxs  ijtimoiy  xulq-atvor  maqsadlari  va  vositalarining  muvofiqligi  haqida 
savol bermaydi: maqsadga har qanday vositalar bilan erishish mumkin va erishish 
kerak.  Insonning  "tabiiy"  xatti-harakati  ijtimoiy  jihatdan  tartibga  solinmaydi, 
shuning  uchun  odatda  axloqsizdek  ko‘rinishga  egadir.  Bunday  ijtimoiy  xatti-
harakatlar  tabiiydir,  chunki  u  organik  ehtiyojlarni  ta’minlashga  qaratilgan. 
Jamiyatda "tabiiy" egotsentrik xatti-harakatlar "taqiqlangan", shuning uchun u har 
doim  ijtimoiy  konvensiyalarga  va  barcha  shaxslarning  o‘zaro  imtiyozlariga 
asoslangan. 
Ana’naviy  xatti  —  harakatlar  ("ritual")  -  alohida-alohida g‘ayritabiiy  xatti-
harakatlar;  bunday  xatti-harakatlar  tufayli  jamiyat  mavjud  va  qayta  ishlab 
chiqariladi.  Ana’naviy  ijtimoiy  xatti-harakatlar  ijtimoiy  tizimning  barqarorligini 
ta’minlash  vositasidir  va  bunday  xatti-harakatlarning  turli  shakllarini  amalga 
oshiradigan shaxs ijtimoiy tuzilmalar va o‘zaro ta’sirlarning ijtimoiy barqarorligini 
ta’minlashda  ishtirok  etadi.  Ana’naviy  xatti-harakatlar  tufayli,  inson  ijtimoiy 

---

222 
 
farovonlikka  erishadi,  doimo  uning  ijtimoiy  mavqeining  daxlsizligiga  va  odatiy 
ijtimoiy rollarni saqlab qolishiga ishonch hosil qiladi. 
Jamiyat  odamlarning  ijtimoiy  xulq-atvorini  ana’naviy  xarakterga  ega  bo‘lishdan 
manfaatdor,  ammo  jamiyat  "tabiiy"  egotsentrik  ijtimoiy  xulq-atvorni  bekor  qila 
olmaydi,  bu  maqsadlar  uchun  yetarli    maqsadga  muvofiq  bo‘lmagan  holda,  har 
doim  "ana’naviy  "  xatti-harakatlaridan  ko‘ra  shaxs  uchun  yanada  foydali  bo‘ladi. 
Shuning uchun jamiyat "tabiiy" ijtimoiy xatti-harakatlarning shakllarini ana’naviy 
ijtimoiy  xulq-atvorining  turli  shakllariga,  shu  jumladan  ijtimoiy  qo‘llab-
quvvatlash,  nazorat  va  jazodan  foydalangan  holda  ijtimoiylashuv  mexanizmlariga 
aylantirishga intiladi. 
Ijtimoiy  munosabatlarni  saqlab  qolish  va  oxir-oqibatda 
homo  sapiens
  (aqlli 
odam)  sifatida  insonning  omon  qolishiga  ijtimoiy  xatti-harakatlarning  bunday 
shakllari: 
-tabiiy  ofatlar  va  texnologik  falokatlar  paytida  bir  —  biriga  yordam  berish,  yosh 
bolalarga  va  qariyalarga  yordam  berish,  bilim  va  tajriba  o‘tkazish  orqali  keyingi 
avlodlarga  yordam  berish-altruistik  xatti-harakatlarning  barcha  shakllarini  o‘z 
ichiga olgan kooperativ xatti-harakatlar; 
-ota-ona xatti-harakati-ota-onalarning naslga nisbatan xatti-harakati. 
-agressiv  xatti-harakatlar  barcha  ko‘rinishlarida,  ham  guruh,  ham  individual-
boshqa  odamning  og‘zaki  haqoratidan  urushlar  paytida  ommaviy  qirg‘in  bilan 
yakunlanadi.