O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti mavzu : Odam genetikasining tadqiqot metodlari va uni o’rganishning nazariy va amaliy ahamiyati bajardi: Akbaraliyeva Durdona

G eneologik usul. Bu usul d astlab F.Galton ta d q iq o tlarid a

qo'llanilgan. Geneologiya yunoncha — «genealogiya» so 'zidan

olingan bo'lib, sh ajara d eg an m a’noni anglatadi. Geneologiya

g en etik u su l sifatida, odam ning sh ajarasid a b iro r b elgi-xos-

saning av lo d lard a irsiylanishining tad q iq qilishga asoslangan.

Geneologik u su ld an foydalanish uch bosqichda am alg a oshi­

riladi. Birinchi bosqich p ro b an d a (nemischa p ro v an d — sh aja ra d a g i b o sh lan g 'ich shaxs) va u n in g oilasi, qarindoshlardagi u. yoki bu belgi-xossaning borligi to 'g 'risid ag i m a ’lu m o tlarn i to 'p la s h d a n b o sh lan ad i. B u n d ay m a ’lu m o tlar p r o b a nda, uning oila a ’zolari, q arindoshlarida

o'rganilm oqchi b o 'lg an belgining irsiylanishini bilishga oid kuzatish, su h b at, an k eta savollariga yozma jav o b olish orqali to 'p lan ad i. H ar b ir millatd a p iru b ad av lat chol-kam pir, u larning farzan d lari, nevaralari, ch ev aralari, ev aralari bo'lgan oilalar topiladi. Qo'yilgan genetik m aqsadga q arab an a sh u n d ay oila a ’zolari bilan su h b at o 'tk azish , an k eta savollariga javob olish, k u zatish , y a ’ni probanda, uning ota-onasi, buvisi, farzandlari, n ev aralarid a o 'r g a n ilm o q c h i b o 'lg a n b e lg i- x o s s a q a n d a y r iv o jla n g a n i to 'g 'risid a m a ’lum ot to 'p lan ad i. Tadqiqot ko'lam i s h a ja r a tuzishdan ko'zlangan m aqsadga bog'liq bo'ladi.

Geneologik uslub qo'llanishining ikkinchi bosqichida sh ajara

tuzishga kirishiladi. Sh u m aqsadni ko'zlaganda alohida g en e­

tik tim sollardan foydalanish talab etiladi

Tuzilgan sh ajarad a erk ak to 'rtb u rch ak , ayol doiracha, ular

orasidagi nikoh esa gorizontal chiziq bilan belgilanadi.

1. S h ajaran i tuzish o 'rganiladigan belgiga ega shaxs p ro b an d -

d an boshlanadi.

2. Tadqiq q ilin ay o tg an h a r bir avlod sh ajaran in g bir q a ­

to rig a yoziladi.

3. A vlodlar sh ajarad a yuqoridan pastga tom on rim raq am ­

lar orqali belgilanadi.

4. H ar b ir avlod v ak illari a r a b raq am lari orqali s h a ja r a ­

ning ch ap d an o'ng tom onga tu g 'ilg an yiliga q arab belgilanadi.

5. B a’zi b ir b elg ilar, ay n iq sa k asallik lar sh ax siy riv o jla­

n is h n in g tu r li b o s q ic h la r id a r iv o jla n is h i e ’tib o r g a olinib, shajarad a oila a ’zolarining yoshi ko'rsatiladi. G eneologik u su ld an foy d alan ish n in g uchinchi bosqichida

sh ajaran i tahlil qilish .boshlanadi.

S h ajaran i genetik jih atd an tahlil qilganda q u y id ag ilar diqqat

m ark azid a bo'ladi:

1. S h ajara bo'yicha o'rg an ilay o tg an belgi h am m a avlodlar

va oilaning ko'p a ’zolarida uchraydimi?

2. O 'rganilayotgan belgi ikki jinsda ham nam oyon bo'ladimi,

qaysi jin sd a u ko'proq uchraydi?

3. Avlodlarga belgi ko'proq otadan o'tadimi yoki onadanm i?

4. S h a ja r a d a o ta - o n a d a b o 'lm ag an b elg in in g b o la la r d a u ch rash i yoki kasal o ta-o n ad an sog' bolalarning tu g 'ilish i hol­lari belgilanadi.

5. S h aja ra d a g i o ta -o n a d a b o 'lm ag an belg in in g b o lalard a

u c h r a s h i yoki b o la la r d a b o 'lm a g a n b e lg in in g o ta - o n a d a u ch rag an holatlari bormi?

6. O ta-o n an in g b iro rtasid ag i belgining bolalarni n ech tasi-

da u ch rash i ham ko'rsatiladi.

Belgining irsiylanish tip ig a q arab u autosom dominant, autosom retsessiv, jins bilan birikkan holda bo'lishi m um kin.

R etse ssiv g e n la r b ilan b o g 'liq b e lg ila r irs iy la n is h in in g

shajarasini tuzish bir m uncha m u rak k ab d ir. O ta-o n a retsessiv belgi bo'yicha geterozigota bo'lsa, u holda n asld a 0,25 yoki 25 foiz g o m o zig o ta f a r z a n d la r d a m a z k u r k a s a llik f e n o tip d a n am oyon bo'ladi. Oilalarda b olalar 4 ta emas, 2 ta tu g 'ilg an holda, uni fen o tip bo'yicha an iq lash m u sh k u l bo'ladi.