О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Maxsus sirtqi bо‘lim

Maxsus sirtqi bо‘lim

boshlig‘i _________________


Maxsus sirtqi bо‘lim talabalari uchun “Etnologiya” fanidan sessiya oralig‘i nazorat ishi topshiriqlari
Fan: Etnologiya
1 – topshiriq. Berilgan savollarga yozma tarzda javob tayyorlang.
1. Нyer sharining etnik tarixi

2. XX asrdagi etnodemografik jarayonlar

3. Dunyo aholisining geografik va antropologik klassifikatsiyasi

4. Lingvistik klassifikatsiyalash.

Etnogenez (ethnos) — „qabila, xalq“ va γένεσις (genozіs) — „kelib chiqish“) — har xil xalq madaniyatiga oid tarkibiy qismlar asosida etnik umumiylikning (millatning) soqit qilish jarayoni.
Etnogenez (etno... va ...genez) -xalqning kelib chiqishi. Tarix fanidagi mavjud ilmiy metodologik ishlanmaga koʻra, E. deb ilgaridan mavjud boʻlgan bir necha etnik komponentlar asosida yangi etnos (elat)ning vujudga kelishiga aytiladi. "E." tushunchasi fanga ilk marotaba 20-asr ning 20- yillarida N.Ya.Marr tomonidan kiritilgan.
Har bir xalqning tarixi uning E.i va etnik tarixi bilan uzviy bogʻliqsir. E. etnik tarixning maʼlum bosqichlarida vujudga kelib maʼlum bir etnosning elat, xalq boʻlib shakllanishiga qadar boʻlgan davrda davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayondir. Odatda, biror bir xalqning E.ini, uning etnik qatlamlari tarkibini aniqlamay turib, u xalq haqida, u tarkib topgan hudud va uning davlatchiligi haqida biror ilmiy tasavvur yaratish mumkin emas.
E. jarayonida etnosni belgilovchi hududiy omillar: til va etnik nom birligi, etnomadaniy birlik, ijtimoiyiqtisodiy va xoʻjalik, etnik nom (etnonim) hamda oʻzlikni anglash birligi, siyosiy uyushma birligi, din umumiyligi va boshqalar qator etnik alomatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu etnik alomatlar va belgilarning barchasi sodir boʻlgandagina etnos — xalq shakllanadi, yaʼni E. jarayoni yakunlanadi.
Ammo amalda bu etnik alomatlar barchasi E. jarayonida, yaʼni muayyan bir vaqtda hozir boʻlishi yoki bir davrda muhim ahamiyat kasb etishi mumkin boʻlmagan. Jumladan, maʼlum bir xalqning tashkil topishida til birligi bosh rol oʻynagan boʻlsa, ikkinchi bir elatning shakllanish jarayonida xoʻjalik, uchinchisida esa moddiy madaniyat yetakchi belgi boʻlgan.
Ilmiy adabiyotlarda koʻrsatilishicha, E. jarayonning 2 usuli mavjud: 1) tub yerli (avtoxton) etnik komponentlarning oʻzaro yaqinlashuvi, ularning qoʻshilib, birgalikda taraqqiy etib borishi; 2) shakllangan yoki shakllanayotgan etnik birlikka boshqa hududlardan koʻchib kelgan komponentlarning mahalliy aholiga qoʻshilishi. Odatda, yangi etnosning shakllanishi jarayonida, yaʼni E. bosqichida va undan keyin ham har xil tarixiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga koʻra, uning tarkibiga yangiyangi etnik qatlamlar qoʻshilib boradi. Yangi etnos vujudga kelgach, oldingi etnik komponentlar asta-sekin yoʻqolib tarix maydonidan batamom chiqib ketadilar (mas, saklar, massagetlar, toxarlar va boshqalar) yoki qisman (etnik tarkibi oʻzgargan holda) saqlanib qoladilar. Shu oʻrinda taʼkidlash joizki yangi etnik birlikning shakllanish jarayonining oxiriga yetishi bilan ham etnik jarayon toʻxtab qolmaydi. Shakllangan etnik birlikka turli davrlarda yangiyangi komponentlarning qoʻshilishi yoki undan ajralib chiqib ketish hollari etnik birlik shakllangandan keyin ham davom etadi.
Darhaqiqat, dunyoda hech bir xalq yoʻqki, u oʻz E. jarayonining ilk bosqichlaridan to millat darajasiga koʻtarilgunicha boshqa etnik qoʻshilmalarsiz rivojlangan boʻlsa. Jumladan, oʻzbek xalqining E.i bunga yaqqol misoldir. Oʻzbek xalqi E.ining ilk bosqichlaridan to xalq sifatida shakllanib boʻlguniga qadar uning asosiy tarkibini tashkil etgan avtoxton sugʻdiyxorazmiy va qadimiy turkiy qatlamlardan tashqari oʻziga turli davrlarda xilmaxil miqdorda mahalliy va tevarak atroflardan kelib qoʻshilgan etnik guruhlarni singdirib borgan. Demak, yer sharidagi barcha xalqlar kelib chiqishi jihatidan koʻp etnik qatlamlidir.
E.ni tadqiq qilishda (ayniqsa, uning dastlabki bosqichlarini) etnologiya, etnik antropologiya, arxeologiya, etnolingvistika, folklor materiallarni jalb qilgan holdagi kompleks yondashuvni talab qiladi.
E.ga oid bugungi kunda turlituman qarashlar va konsepsiyalar mavjud.
Jumladan, ayrim mutaxassislar (L.N.Gumilyov) etnosni biofizik voqeiylik deb biladilar va shu bois E. tizimini tabiiy jarayonlar bilan bogʻliq deb hisoblaydilar. Mazkur konsepsiyaga koʻra, etnos biosferaning tarkibiy qismi boʻlgani bois undagi qonuniyatlarga boʻysunadi, E. esa biosferada sodir boʻladigan jarayonlarning bir qismi deb hisoblanadi.

XX asrdagi etnodemografik jarayonlar

XX asrda dunyo aholisi o ‘ta jadal sur’atda ko‘payib borgan.

Ona zaminda istiqomat qilayotgan odamlar soni 3 mlrd.dan oshgan

yoki amalda 3 ba^avarga ko'paygan. Aholi Lotin Amerikasi (6,1

barobar) va Afrika mamlakatlarida (4,7 barobar) ko‘paygan bolsa,

Yevropa (1,7 barobar) va sobiq SSSR aholisi (2,1 barobar)

nisbatan kam ko'paygan. Bunday nom utanosiblikning asosiy

sabablari migratsion jarayonlar (aholining ommaviy ravishda bir

hududdan ikkinchisiga ko‘chib olish i natijasida Shimoliy va Lotin

Amerikasi, Avstraliya va Yangi Zelandiya aholisi jiddiy tarzda

ko'paygan), XX asrda b o iib o ‘tgan jahon urushlari, ikkinchi

jahon urushidan keyin rivojlanayotgan davlatlarda aholi sonining

tabiiy ravishda juda tezlik bilan ko'payishi bilan bogiiq edi. Dunyo

aholisi 1 mird ga taxm inan 1820-yilda, 2 mlrd.ga 1927-yilda

(oradan 107-yil o ‘tgandan keyin), 3 mlrd.ga 1959-yilda (32-yildan

keyin), 4 mlrd.ga 1974-yil (14-yildan keyin), 5 mlrd.ga 1987-

yi!(13-yildan keyin), 6 mlrd.ga 1999-yilda (12-yildan keyin)

yetgan

XX asr oxiriga kelib jahondagi ikki m am lakat aholisi

Xitoy -1.2 mlrd va Hindiston 1 mlrd.dan ortiqni tashkil etdi.
Yettita davlat (AQSH, Indoneziya, Rossiya, Braziliya, Yaponiya,

Nigeriya, Pokiston)da 100 mln.dan ziyod kishi istiqomat qiladi.

Hozirgi kunda dunyoda o'z suvereniteti va doimiy aholisiga ega

boigan 225 mamlakat mavjud. Barcha mamlakatlarda yashovchi

kishilar soni bir xil m e’yorda emas. Yuqorida nomlari zikr etilgan

mamlakatlarda zamin ahlining qariyb 60% yashagan. Shu bilan

birga 62 ta yirik m am lakatlarda (aholisi soni 10 mln.dan oshiq

b o ig an ) dunyodagi aholining qariyb 95 foizi istiqomat qiladi.

Dunyoda aholisi soni juda kam boigan 38 ta «mitti» mamlakatlar

ham mavjud b o iib , ularda umumiy hisobda qariyb 1 mln.ga

yaqin aholi yashaydi.

Etnik jarayonlarga XX asrning 30-yillari birinchi yarmida yuz

bergan iqtisodiy inqiroz va dunyodagi yirik davlatlarning siyosiy

o ‘zgarishlari ham sezilarli darajada ta ’sir qilgan. 30-yillarga kelib

dunyo bo‘yicha aholining yillik o'sish darajasi 1% ga tushib qolgan.

Jum ladan, 1935-yilda Fransiyada tugllish o lim d a n kamayib

ketgan. Shuningdek, AQSh aholisining tabiiy o ‘sishi ham pasayib

ketgan, bu davrda Osiyo aholisining yillik o‘sishi avvalgiga nisbatan

esa 30% ga kamayib ketgan. Faqatgina Lotin Amerikasi davlatlarida

aholining yillik o'sishi pasaymagan b o iib , bu hududda aholining

yillik o ‘sishi 1,8% ga ko‘paygan.

XX asrdagi etnik jarayonlarga ta ’sir qilgan sabablarning eng

rnuhim laridan biri, shubhasiz ikkinchi jahon urushi boigan.

M azkur urush natijasida qariyb 50 mln. kishi qurbon boigan.

Bu davrda faqat Amerika va Avstraliya aholisigina ko‘paygan.

Ayniqsa, Lotin Amerikasi mamlakatlari aholisi urushdan so‘ng

vayron b o ig an G ‘arbiy Yevropadan ko‘chib borgan emigrantlar

hisobiga 2,5% ga ko‘paygan.

XX asrning 50-yillarida dunyo miqyosidagi etnik jarayonlar

oldingi o il yilliklardan tubdan farq qilgan. Bu davrda sodir boigan

eng muhim o'zgarishlardan biri «demografik portlash» b o iib ,

oldingi davrlardan umuman farqli boigan. M azkur yillarda garchi

tugllish kamaygan b o lsa-d a, aholining o ‘rtacha yoshi o ‘sishi va

o lim n in g kamayishi hisobiga aholi soni ortib borgan. Ayniqsa,

60-yillar boshlariga kelib dunyo bo‘yicha o lim 2 %ga, ayrim

Janubiy Amerika m am lakatlarida, Afrika va Osiyoda 3% ga

kamaygan. Natijada 1950— 1983-viliar davomida aholi soni deyarli

ikki baravarga ko'paygan. Shu bilan birga, ko'plab Yevropa

mamlakatlarida aholi soni 25% ga oshgan.