O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

ekzopoditdan iborat. Protopoditda nafas olish organi - jabralar funksiyasini o‘taydigan qilchalar 
- epipoditlar joylashgan. 
Ko‘ krak bo‘ g‘imlarining o‘simtalari har xil tuzilgan, ko‘pincha ikki shoxli, bir qancha 
turlarida  (masalan,  daryo  qisqichbaqasida)  ekzopodit  shoxchasi  yo‘  qolib  ketgan.  Ko‘krak 
o‘simtalari  har  xil  vazifani  bajarishga  ixtisoslashgan.  Aksariyat  hollarda  ular  haqiqiy  harakat 
organlari bo‘lib, suzish va o‘rmalash uchun xizmat qiladi. Ko‘pincha oldingi 1—3 juft ko‘ krak 
oyoqlari oziqni tutib turish va maydalash vazifasini bajaradi. Ular jag‘oyoqlar deb ataladi. 

---

Tuban qisqichbaqasimonlarning qorin oyoqlari rivojlanmagan, Yuksak qisqichbaqalarda 
ular  ikki  shoxli  bo‘lib,  nafas  olish  va  tashqi  jinsiy  organlar  (masalan,  urg‘o-chilarida 
tuxumlarini 
olib 
yurish, 
erkaklarida 
kuyikish) 
vazifasini 
bajaradi. 
O‘noyoqli 
qisqichbaqasimonlarda  esa  eng  oxirgi  qorin  bo‘g‘imi  o‘simtalari  yirik  yassi  plastinkaga 
aylangan  bo‘lib,  qorin  bo‘  limining  uchidagi  telson  o‘simtasi  bilan  birga  dumsuzgichni  hosil 
qiladi.  Qisqichbaqalar  ana  shu  suzgichni  qorin  tomoniga  tez-tez  bukib,  orqasi  bilan  oldinga 
suzib ketadi. 
Tana  devori    kutikula  va  uning  ostidagi  gipoderma  epiteliysi  hamda  bazal  membrana 
qavatlaridan iborat. Kutikula sirti ohak shimdirilgan, qattiq va mustahkam bo‘ladi. Uning ichki 
qavati  esa  yumshoq  va  elastik  xitin  moddasidan  tuzilgan.  Kisqichbaqasimonlar  kutikulasi 
hasharotlar  va  o‘rgimchaksimonlardan  suv  bug‘lantirmaydigan  sirtqi  epikutikula  qavatining 
bo‘lmasligi  bilan  farq  qiladi.  Shu  sababdan  ular  faqat  suvda  yoki  o‘ta  nam  joylarda  yashashi 
mumkin.    Qisqichbaqasimonlar  va  hamma  bo‘g‘imoyoqlilarda  ko‘ndalang-targ‘il  muskullar 
to‘p-to‘p bo‘lib joylashgan. 
Hazm qilish sistemasi. Qisqichbaqasimonlarning og‘iz teshigi boshining ostki tomonida 
joylashgan.  Ichagi  oldingi  va  keyingi  bo‘  limlari  ichki  yuzasi  xitin  kutikula  bilan  qoplangan. 
Tullash  davrida  ichakning  bu  qismlari  ham  po‘st  tashlaydi.  Orqa  chiqaruv  teshigi  telsonning 
qorin tomonida joylashgan. Ularning jigari bir juft hazm qiluvchi bezlardan iborat. 
Ko‘pchilik 
qisqichbaqasimonlar 
ichagi 
to‘g‘ri 
nay 
o‘xshaydi. 
 
Yuksak 
qisqichbaqasimonlar oldingi ichagi oldingi qismi qisqa halqumni, keyingi qismi  ikki bo‘lmali 
oshqozonni  hosil  qiladi.  Oshqozonning  ―chaynovchi  oshqozon‖  deb  ataladigan  kardial 
bo‘lmasi  devorida  uchta  xitin  tishchali  plastinka  bor.  Ikkinchi  pilorik  bo‘lmasidagi  yupqa 
kutikulali  o‘  simtalar  filtrlovchi  elak  vazifasini  bajaradi.  Bu  o‘simtalar  orqali  o‘rta  ichakka 
faqat  suyuq  oziq  o‘tadi.  Oshqozonda  oziq  maydalanib,  qisman  hazm  bo‘ladi.  Oziqning 
maydalanmagan  qismi  pilorik  oshqozondan  bevosita  orqa  ichakka,  undan  anal  teshigi  orqali 
tashqariga chiqariladi. Kalta o‘rta ichak jigar bilan tutashgan. Tuban qisqichbaqasimonlar jigari 
o‘rta  ichak  yon  o‘simtalaridan  hosil  bo‘lgan  juft  naychalardan,  oily  qisqichbasimonlar  jigari 
bitta  umumiy  naycha  orqali  o‘rta  ichakka  ochiladigan  ikkita  bo‘lakdan  iborat.  Jigar  suyuqligi 
o‘rta  ichakka  tushib,  yog‘larni  emulsiyalaydi;  oqsil  va  uglevodlarni  parchalaydi.  Jigar 
hujayralari oziq zarralarini qamrab olib, hazm qilish xususiyatiga ham ega. Shunday qilib, jigar 
oshqozonosti bezi funksiyasini ham bajaradi. 
Nafas  olish  sistemasi.  Mayda  qisqichbaqalarning  maxsus  nafas  olish  organlari 
bo‘lmaydi;  faqat  terisi  orqali  nafas  oladi.  Ko‘pchilik  turlari  esa  jabra  orqali  nafas  oladi. 
Qisqichbaqasimonlarning jabralari halqali chuvalchanglar singari teri bilan bog‘liq bo‘lib, oyoq 
protopoditi epipoditidan kelib chiqqan va plastinkaga o‘xshab shoxlangan o‘simtalardan iborat. 
Jabralar  odatda  ko‘krak  oyoqlarida  joylashgan.  O‘noyoqli  qisqichbaqalarning  jabralari 
boshko‘krak qalqoni ostida maxsus jabra bo‘shlig‘ida joylashgan. Daryo qisqichbaqasi jabralari  
jag‘oyoqlari  va  yurish  oyoqlari  asosida  3  qator  bo‘lib  joylashgan.  Suv  boshko‘krak  qalqoni 
bilan tana oralig‘ida hosil bo‘ladigan tirqish orqali jabra bo‘ shliqlariga o‘tib, boshqa tirqishdan 
chiqib ketadi. 2-3 juft jag‘oyoqlarining harakati tufayli suv jabralarni yuvib turadi. Gemolimfa 
bilan  to‘lgan  tana  bo‘shlig‘i  jabralar  ichiga  ham  kiradi.  Gaz  almashinuvi  jabralarning  yupqa 
kutikulasi orqali sodir bo‘ladi. 

---

Quruqlikda  yashocchi  qisqichbaqasimonlarda  atmosfera  havosi  bilan  nafas  olishga 
imkon beruvchi moslanishlar paydo bo‘lgan. Xurmo o‘g‘risi nafas olish organi jabra bo‘shlig‘i 
o‘rnida  hosil  bo‘lgan  o‘pkadan  iborat.  Zaxkashlar  qorin  oyoqlari  bo‘shlig‘ida  kutikulani  tana 
ichiga  botib  kirishi  natijasida  hosil  bo‘lgan  shoxlangan  havo  naychalari  bor.  Bu  xildagi  nafas 
olish sistemasi o‘rgimchaksimonlar va hasharotlarning traxeyalariga o‘xshab ketadi. 
Qon aylanish sistemasi. Qon aylanish sistemasi boshqa bo‘g‘imoyoqlilar singari ochiq. 
Gemolimfa  tomirlarda  va  qisman  tana  bo‘  shlig‘i  sinuslarida  oqadi.  Qon  tomirlari  devori 
epiteliy  bilan  qoplangan.  Qon  aylanish  sistemasining  tuzilishi  nafas  olish  organlarining 
rivojlanganligi  bilan  bog‘liq.  Tana  yuzasi  orqali  nafas  oladigan  turlari  qon  aylanish  sistemasi 
soddalashib, faqat yurak saqlanib qolgan yoki qon aylanish sistemasi butunlay yo‘qolib ketgan 
(bargoyoqlilar). 
Qisqichbaqasimonlarning  yuragi  odatda  bir  necha  kamerali  naychaga  yoki  pufakka 
o‘xshash  bo‘lib,  tanasi  orqa  qismida  joylashgan.  Yurakni  miksotseldan  hosil  bo‘lgan 
xaltasimon  yurakoldi  bo‘  lmasi  o‘rab  turadi.  Jabralarda  kislorod  bilan  toyingan  gemolimfa 
venalar orqali yurakoldi bo‘lmasiga keladi. Yurak devorida ostiylar joylashgan. Daryo qisqich-
baqasi ostiylari 3 juft bo‘ladi; yuragdan oldinga uchta, orqaga bitta yirik arteriya chiqadi. Qon  
tomiri  bir  qancha  mayda  tomirlarga  ajralib,  tana  bo‘shlig‘iga  kelib  quyiladi.    Kislorodini 
to‘qimalarga  berib  karbonat  angidrid  bilan  toyingan  gemolimfa  qorin  sinusiga  to‘planib, 
jabralarga boradi. U yerda kislorod bilan toyinib, venalar orqali yurakoldi bo‘lmasiga quyiladi. 
Tuban tuzilgan ayrim jabraoyoqlilar yuragi bir necha bo‘lmalarga bo‘lingan uzun nayga 
o‘xshaydi.  Bargoyoqli  qisqichbaqasimonlarning  (dafniya)  qon  tomirlari  bo‘lmaydi;  yuragi 
gemolimfani  aralashtirish  vazifasini  bajaradi.  Ko‘pchilik  qisqichbaqasimonlar  gemolimfasi 
rangsiz, ba′zan qizil yoki ko‘kish bo‘ladi. Gemolimfa rangi  unda erigan nafas olish pigmentlari 
- gemoglobin yoki gemotsianin bilan bog‘liq. 
Ayirish  sistemasi.  Qisqichbaqasimonlar ayirish organlari  kelib  chiqishiga  ko‘ra halqali 
chuvalchanglar  metanefridiylari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  antennal  yoki  maksillyar  bezlardan 
iborat.  Oliy  qisqichbaqalar  ayirish  organlari  bosh  qismida  joylashgan  bir  juft  uzun  chigal 
naychalardan  iborat.  Naychalar  chigalining  bir  uchi  selomik  xaltachaga,  ikkinchi  uchida 
qovuqqa  tutashgan.  Qovuq  antennalar  asosida  tashqariga  ochilgani  sababidan  ayirish  organi