O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

Xitoy Xalq Respublikasi Texnik – iqtisodiy
rivojlantirish hududlari 
№ 
Hududlar nomlanishi 
Joylashgan joyi 
1 Yangi tajribali texnologiyalarni rivojlantirish hududi 
Pekin sh. 

---

2 Eksportga mo’ljallangan yuqori texnologiyalarni 
rivojlantirish hududi 
Uxan sh. 
3 Yangi sanoat – texnologiyalarini rivojlantirish hududi Nankin sh. 
TSukou rayoni 
4 Fan va texnologiyalarni rivojlantirish hududi 
SHenyan sh. Nanxu 
rayoni 
5 Yangi sanoat texnologiyalari hududi 
Tyantszin sh. 
6 Eksportga mo’ljallangan yuqori texnologiyalarni 
rivojlantirish hududi 
Sian sh. 
7 Yuqori industrial – texnologiyalarini rivojlantirish 
zonasi
CHendu sh. 
8 “VEYXAY” yuqori industrial texnologiyalarni 
rivojlantirish hududi 
Veyxay sh. 
9 “CHjunshan” yuqori industrial – texnologiyalarni 
rivojlantirish hududi 
CHjunshan sh. 
10 Yangi sanoat texnologiyalari hududi 
CHanchun sh. 
11 Yuqori texnologiyalarni rivojlantirish hududi 
Xarbin sh. 
12 Fan-texnika yutuqlarini tajribadan o’tkazish hududi 
CHansha sh. 
13 Fan – texnika hududi 
Fuchjou sh. 
14 Yuqori industrial – texnologiyalarni rivojlantirish 
hududi
Guanchjou sh. 
15 Fan va texnikani rivojlantirish hududi 
Xeyfey sh. 
16 Yuqori industrial texnologiyalarni rivojlantirish 
hududi 
CHuntsin sh. 
17 Yuqori industrial texnologiyalarni rivojlantirish 
hududi 
CHanchjou sh. 
18 Yangi texnologiyalarni rivojlantirish hududi 
Guylin sh. 
19 Yuqori texnologiyalarni rivojlantirish hududi 
CHjenjou sh. 
20 Yangi texnologiyalar tajribasini rivojlantirish zonasi 
Lanchjou sh. 
21 Yuqori industrial texnologiyalarni rivojlantirish 
hududi 
SHitszyachjuan sh. 
22 Yuqori industrial texnologiyalarni rivojlantirish 
hududi 
TSzinan sh. 
23 Yangi texnologiyalarni rivojlantirish hududi 
SHanxay sh. 
24 Yuqori texnologiyalar sanoat hududi 
Dalyan sh. 
25 Fan va tnexnikani rivojlantirish hududi 
SHenchjen
EIX 
26 Yuqori industrial texnologiyalarni rivojlantirish 
hududi 
“Syamin”
EIX
27 Xalqaro fan – texnika rivojlantirish hududi 
Xaynan 
EIX 
Manba: Capital Access Index. Milken Institute, Policy Brief. Santa Monica, USA, 
May 2006. 
 

---

Xitoyda tashkil etilgan texnik iqtisodiy rivojlanish zonalarida esa chet el 
investitsiyalari bilan birgalikda tashkil etilgan korxonalar soni 30 mingni tashkil 
etgan (shulardan 4 mingtasi Pudunda tashkil etilgan), jalb qilingan chet el 
investitsiyalari esa qarib 25 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgan (shu jumladan 2 
mlrddan oshiqrog’i – Pudun maxsus hududiga to’g’ri keladi). Eksport miqdori bu 
hududlarda 90 mlrd. AQSH dollarini tashkil etib butun Xitoy Xalq Respublikasi 
eksportining 7 foizini tashkil etadi. SHundan 36 mlrd. AQSH dollari Pudun maxsus 
hududidan eksport qilingan, demak 3 foiz eksport qilingan tovar va xizmatlar Pudun 
erkin iqtisodiy hududdiga to’g’ri kelmoqda. 
Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiy rivojlanishining asosi bo’lib 1979 yilda xukumat 
tomonidan o’tkazilgan va iqtisodiyotni integratsiyalash, tashqi iqtisodiy aloqalarni 
yuksaltirish va chet el investitsiyasini jalb etish borasida “ochiq eshiklar” 
siyosatining o’tkazilishi bo’lib xizmat qiladi. Bu siyosat o’z o’rnida bir necha 
davrlardan tashkil topgan.
3
Tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlar asosan mamlakatning janubiy – sharqida 
joylashganligi uchun bu hududda sanoat ishlab chiqarish va savdo faoliyati, tashqi 
savdoni rivojlantirish xalqaro iqtisodiy va texnologik kooperatsiya jarayonlarida 
qatnashishni yo’lga qo’yish uchun xizmat qiladi. Biz yuqorida Xitoy Xalq 
Respublikasiga jalb qilingan investitsiyalar faoliyati va ularning iqtisodiyotga 
ta’sirini ko’rib o’tgan bo’lsak, endi o’sha investitsiyalarning erkin iqtisodiy 
hududlarga qanchalik ta’sir etishini ko’ramiz. 
Bu erkin iqtisodiy hududlarga iqtisodiy boshqaruv tizimidan qatiy nazar xuquqlar 
berilgan. Investorlar uchun bu yerda kamaytirilgan soliq stavkalari, kirish va chiqish 
uchun maxsus qoidalar amal qiladi. Bu hududlardagi barcha sanoat ishlab chiqarish 
va savdo koxonalari chet el investitsiyasi xisobiga, bir qismi esa Xitoy Xalq 
Respublikasi mehnat resurslari xisobiga tashkil etilgan. Bu hududlarda ishlab 
chmqarilgan mahsulotning teng yarmi xalqaro bozorlarda realizatsiya qilinadi. Erkin 
iqtisodiy hududlarda mehnatni tashkil qilish va muxofazasi masalalarida 
mamlakatning boshqa korxonalariga qaragnda bir muncha farqlanadi. CHet el 
texnikasi va texnologiyasini ishlab chiqarishga jalb etish borasida SHenjen iqtisodiy 
hududi qo’shma korxonalarida mehnat unumdorligi 5-6 barobar, kapital 
qo’yilmalarining samaradorligi esa davlat sektoriga qaragnda ikki barobar yuqoridir. 
Ishchilarning yashash sharoiti va xizmat ko’rsatish darajasi yuqoriligi va yangi 
xo’jalik usullarining qo’llanilishi uchun barcha sharoitlar yaratilgandir. CHet el 
investorlari uchun mehnat unumdorligini oshirish – foyda normasining oshishi 
uchun xizmat qilganligi bois kuchli xuquqiy va iqtisodiy asoslangan bo’lishi lozim. 
Erkin 
iqtisodiy 
hududlar 
iqtisodiyotining 
rivojlanish dinamikasi 
shuni 
ko’ratmoqdaki 2006 yil ma’lumotlariga ko’ra – YaMM ning o’sishi Pekinda 11,3 
foizga, SHanxayda 21,4 foizga, Guandunda 31,5 fizga va SHandunda 33,4 foizga 
o’sgan. Ichki yalpi mahsulot esa bu 5 erkin iqtisodiy hududlarda 180 mlrd. yuanni 
tashkil etgan bo’lib, eksport va import xajmi oxirgi besh yillikda 3 barobar o’sgan. 
Uning xajmi esa 55 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Qolgan 30 ta erkin iqtisodiy 
va texnologik rivojlanish hududlarida ishlab chiqarilgan YaIM esa 76 mlrd. yuanga 
3
Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник. — М.: ЗАО «Экономика», 2007 

---

teng bo’lib, ularning eksporti esa 3,8 mlrd. AQSH dollariga tengdir. Jami erkin 
iqtisodiy hududlar va erkin rivojlanish hududlariga jalb qilingan chet el kapitali – 
sanoatda 60 foiz qo’shma qiymat va nodavlat sektorlarida sanoatdagi qo’shimcha 
mulk asosida 61 foiz qayta ishlab chiqarilgan qo’shimcha qiymatning tashkil 
topishiga olib keldi. Qo’shimcha qiymat chet kapitali bilan tashkil etilgan 
korxonalarda 48,8 foizga o’sgan bo’lsa, chet el investorlari jalb qilinmagan jamoa 
korxonalarida 28,5 foizga, davlat korxonalarida esa 14,4 foizga o’sdi xolos.
Erkin iqtisodiy hududlar rivojlanish dinamikasini taxlilidan ko’rinib turibdiki bu 
hududlarning tashkil etilishi xaqiqatdan ham iqtisodiyot uchun muhim ahamiyat 
kasb etadi. Buni Pudun iqtisodiy hududi misolida isbotlash mumkin. 
Pudun iqtisodiy hududining rivojlanish asoslarini yuqorida aytib o’tdik. Qo’shimcha 
sifatida shuni takidlash joiz – ki, 1996 yildan boshlab bu iqtisodiy hudud uchun 
yangi imtiyozlar belgilangan me’yoriy xujjatlar ishlab chiqildi. Bu me’yoriy 
xujjatlar asosida hududlarda korxonalarning faoliyat ko’rsatishi uchun litsenziyalar 
berish Pudun rayoni ma’muriyatining o’zida amalga oshiriladigan bo’ldi. Rayon 
ma’muriyatiga shu bilan birga 30 mln. AQSH dollarigacha bo’lgan loyixalar 
taqdirini mustaqil xal etish xuquqi ham berildi. SHu bilan bir qatorda bu rayonda 
chet ellik tadbirkolar ko’chmas mulklarni, yerni ijaraga olish xuquqiga egadirlar.Bu 
yerda o’zlari uchun ofislar va boshqa qurilish ishlarini amalga oshirishlari mumkin. 
Qishloq xo’jaligi uchun kerakli bo’lgan ishlab chiqarish vositalari, ko’mir, metallar 
va qimmat baho qog’ozlar savdosi uchun 10 mlrd. AQSH dollari xajmigacha 
bo’ladigan jarayonlar uchun umumiy asosdagi forvrd birjalari tashkil etildi. Bir yil 
davomida 4 mlrd. AQSH dollari xajmidagi jarayonlar uchun valyuta markazi va 
valyuta jarayonlarini sug’urta qilish kompaniyalari, chet ellik tadbirkolar uchun 
Xitoy Xalq Respublikasidagi kompaniyalar aktsiyalarini tarqatuvchi qo’shma 
banklar faoliyat ko’rsatmoqda. Tashkil etilgan ko’pchilik korxonalar eksport 
maxsulotlari ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan bo’lib, chet ellik investorlarni 
xizmat ko’rsatish sohasiga, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalarini va uning 
infrastrukturalarini tashkil etish uchun sarflamoqdalar. 
Pudun iqtisodiy hududining faoliyat ko’rsatayotgaligi sababli SHanxay rayoni 
xalqaro iqtisodiy - savdo va bank markaziga aylanib, yirik kompaniyalarning 130 
tasi faoliyat ko’rsatmoqda. YaIMning o’sish sur’atlari esa 1980 yildagiga nisbatan 
1990 yilda 15 fiozga o’sgan bo’lsa, chet el investitsiyalarining salmog’i 2 barobarga 
o’sib 3.5 mlrd. AQSH dollarin tashkil etdi. 1995 yilda bu rayonda YaIM 41.2 mlrd 
yuanni tashkil etib, 1994 yilga nisbatan 22 foizga o’sgan. SHu bilan birga 3.5 ming 
dona chet el investitsiyasi bilan ishlaydigan korxonalar tashkil etilgan bo’lib, jalb 
etilgan investitsiyalar salmog’i 1995 yilda 14.2 mlrd.AQSH dollarni tashkil etdi. Bu 
korxonalardan eksport qilingan mahsulot xajmi esa 2.5 mlrd. AQSH dollari 
miqdoridadir. 
Erkin iqtisodiy hududlar bilan bir qatorda Xitoy Xalq Respublikasida yuqori 
texnologiyalar zonasi ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda.Bunday 
zonalarning tashkil etilishi, fan – texnika yutuqlarini sanoat ishlab chiqarishga tezroq 
jalb etish uchun muhim ahamiyatga ega omillardan biridir. Bunday zonalarning 
tashkil etilishi 1985 yilda Xitoy Xalq Respublikasi Fanlar Akademiyasi rayosati 
tomonidan Pekin shahriga yaqin bo’lgan CHjunguantsunda “Elektron ko’chalar” 

---

deb atalgan zona va SHenchjenda ilmiy – texnik sanoat zonasining tashkil etilishi 
bilan asos solindi. 
Erkin yuqori texnologiyali rivojlanish zonasi mamalakat hududida bir tekisda 
taqsimlanmagan. Bu taqsimlanish mamlakatda fan – texnika yutuqlarini barcha 
erkin iqtisodiy rivojlanish hududlarida tajribadan o’tkazish imkonini beradi. Bu 
hududlarning barchasi o’z – o’zini mablag’ bilan ta’minlash, iqtisodiy mustaqillik 
tamoyillari asosida tashkil etilgan. Bu zonalarga chet el investitsiyalarining
kiritilishi ham muhim ahamiyatga egadir. SHu bilan bir qatorda bu zonalarda 
joylashgan korxonalar soliq va bojxona imtiyozlariga egadir. Bu korxonalarda 
boshqaruv apparatining ratsional formalaridan foydalanish va ishlab chiqarishning 
turli xil usullaridan barcha mulk ko’rinishlarida foydalanish loyixalari sinovdan 
o’tkaziladi. Davlat tomonidan moliyalashtirish miqdori ko’p emas, shuning uchun 
bu korxonalar ko’pchilik xollarda bank kreditlaridan foydalaniladi. Albatta bu 
tashkil etilgan zonalarda o’ziga xos muammolar mavjud. Bu muammolar 
majmuasini 1997 yilda Xitoy Xalq Respublikasiga qaytarib berilgan – Gonkong 
iqtisodiy offshor hududi faoliyatini taxlil qilish orqali olish mumkin.