O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

§ 6.3. Xitoy EIH modeli xususiyatlari
Xitoy mamlakati – o’zining rivojlanishi, tarixi va mukammalligi, ishbilarmonligi 
borasida faqatgina bizning Respublikamiz ishbilarmonlari uchun emas, balki butun 
dunyo ishbilarmonlari uchun ham sirli bir mamlakat bo’lib qolmoqda. SHu bila 
birga xozirda bu mamlakat dunyoda iqtisodiy o’yg’onish va rivojlanish sohalarida 
ham muvaffaqiyatga erishmoqda. Fikrimizning dalili sifatida shuni aytib o’tmoqchi 
edikki Xitoyning YaMMsi xozirgi kunda deyarli AQSHning YaMMsi bilan 
tenglashib qolgan. Bu ko’rsatgichga esa asrlardirki xech qaysi mamlakat iqtisodiyoti 
yaqinlasha olmagan. 
Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish Xitoy Xalq Respublikasida Xitoy 
Kommunistik partiyasi tomonidan 1979 yilning o’rtalarida ko’rib chiqilgan. 
Tashkilotchilarning fikriga ko’ra erkin iqtisodiy hududlar “tashqi dunyoga oyna” 
bo’lishi kerak edi. Xozirgi kunda Xitoy Xalq Respublikasida tashkil etilgan erkin 
iqtisodiy hududlar dunyodagi eng omadlilaridan biri bo’lib xisoblanadi. 
Erkin iqtisodiy hududlar orqali mamlakatga: kapital, yuqori texnologiyalar, bilim, 
boshqarish usullari kirib kelishi va o’zlashtirilgandan keyin mamlakatning boshqa 
hududlarida ishlatilishi ko’zda tutilgan edi. Bundan tashqari: erkin iqtisodiy 
hududlar bozor iqtisodiyoti mexanizmini sinashga, chet el firmalari bilan yangi 
aloqalar o’rnatishga va mulkchilikning xar xil shakllarini aniqlashda poligon bo’lib 
xizmat qilishi kerak edi. 
2008 yilning birinchi choragida Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyotining o’sishi 
10,6 foizni tashkil etdi. Umuman olganda 2010 yilga borib Xitoy Xalq Respublikasi 
iqtisodiyoti AQSH iqtisodiyotiga yetib oladi degan taxminlarto’g’riligiga ishonch 
xosil qilsak bo’ladi. 
Oxirgi 10 yil ichida Xitoy Xalq Respublikasi YaMMsining o’rtacha o’sishi 10,4 
foizni tashkil etgan. Bu 1978 – 96 yilga qaraganda 0,6 foizga ko’p, lekin 1991 – 95 
yilga qaraganda 0,6 foizga kamdir. 1991 – 95 yillarda YaIMning o’rtacha o’sishi 11 
foizni tashkil etgan, bu ko’rsatkich jaxon o’rtacha ko’rsatgichidan (3,4%) ancha 
yuqori bo’lgan. Xitoy Xalq Respublikasi xukumati iqtisodiyotning “qizib” 
ketmasligi uchun uni rivojlanishini sun’iy 8 foizgacha tushirishni rjalashtirib chora 
– tadbirlar ko’ra boshladi, lekin 10 foizdan pastga tushira olmadi. Bu rivojlanish 

---

ayniqsa agrar sektorni qayti qurish srhasida bo’lib, tashqi savdo balansining misli 
ko’rilmagan darajada o’sishiga olib keldi. Bu savdo oboroti 2007 yilda 2 trln. 173,8 
mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. SHu bilan aholining ish bilan ta’minlanish 
darajasi ham yuqoriligi qayd etilmoqda. 798,1 mln. ishga yaroqli aholining deyarli 
96 foizi ish bilan ta’minlangan. Bundan tashqari milliy valyutaning qadri ham ortib 
borishi chet el investitsiyasini jalb qilish borasida eksportga mo’ljallangan tovarlarni 
ishlab chiqarish korxona va tashkilotlarning ko’plab qurilayotgani mamlakat 
iqtisodiy faoliyatida kuzatilmoqda. SHu bilan Xitoy Xalq Respublikasida iqtisodiy 
rivojlanish modeli barqaror bir ko’rinishga ega ekanligini ham ko’rish mumkin. 
Lekin shuni qayd etish lozimki, Xitoy Xalq Respublikasi va O’zbekiston 
Respublikalarining iqtisodiy, sotsial – ijtimoiy rivojlanish tamoyillari bir – biriga 
o’xshab ketadi. Masalan har ikkala mamlakat ham bozor iqtisodiyotiga o’tishning 
revolyutsion yo’lini emas, balki bir necha bosqichda rivojlanishya’ni evolyutsion 
yo’lini tanlaganligi, o’tkazilgan va o’tkaziladigan iqtisodiy reformalarda 
davlatlarining asosiy refomator ekanligi va iqtisodiy rivojlanishning “esakiratuvchi 
muloja” xolatidan voz kechganligi bu ikki mamlakatni “Buyuk ipak yo’li”ning 1000 
yillik tarixi xam o’zaro bog’lab turganligi bilan o’xshab ketadi. 
Xozirgi kunda Xitoy Xalq Respublikasida 5 ta maxsus erkin iqtisodiy hududlar 
faoliyat ko’rsatmoqda. SHulardan uchtasi: SHenchjen, CHjuxay va SHantou Butun 
Xitoy Xalq vakillari yig’ilishining Doimiy komissiyasi qarori bilan 1980 yilda 
tashkil etilgan bo’lib, Guandun provintsiyasida faoliyat ko’rsatmoqda. O’sha yilning 
oktyabr oyida Futszyan provintsiyasida Samen erkin iqtisodiy hududdi tashkil etildi. 
Beshinchi iqtisodiy hudud bo’lib xisoblangan Xaynan provitsiyasi – Bututn Xitoyts 
Xalq Vakillari yig’ilishining 7 – chaqiriq 1 – sessiyasi qaroriga asosan 1988 yilning 
aprel oyida tashkil etilgan. 
SHu bilan bir qatorda 1984 – 93 yillar davomida XXRning xukumat qaroriga asosan 
32 ta texnik – iqtisodiy rivojlantirish hududlari tashkil etilgan bo’lib, mohiyati 
jihatdan erkin iqtisodiy hududlarga yaqin turadi. Bundan tashqari muhim 
ahamiyatga ega bo’lgan “Pudun – yangi iqtisodiy rivojlantirish hududi” SHanxay 
rayonida 1990 yil sentyabr oyida Xitoy xukumatining qaroriga asosan tashkil etildi. 
Erkin iqtisodiy hududlar va texnik iqtisodiy rivojlanish hududlari bir – biridan 
faqatgina mahalliy joylashashishga qarab va xuquqiy jihatdan o’zaro farq qilishi 
mumkin. Bu 5 ta erkin iqtisodiy hududlar Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyoti 
uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda. 2007 yilda bu hududlarda 480 mlrd. AQSH 
dollarlik operatsiyalar o’tkazildi. Bu miqdor Xitoy Xalq Respublikasi tashqi savdo 
oborotining 20 foizdan yuqoriroq qismini tashkil etadi. Bu Erkin iqtisodiy 
hududlarda 100 mingdan ortiq chet el investitsiyasi bilan korxonalar tashkil etilib, 
shulardan faqat 15 foizi Xitoy Xalq Respublikasi kompaniyalari xisoblanadi. Jalb 
qilingan investitsiyalar miqdori 40 mlrd. AQSH dollariga yaqin bo’lib Xitoy Xalq 
Respublikasiga kiritilgan investitsiyalarning 12 foizini tashkil etadi. 
6.3.1 – jadval