O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
 5.3. Xalqaro korporatsiyalarning mohiyati, tuzilmasi va ko’rinishlari 
O’z tarkibiga bosh boshqaruvchi markaz orqali rivojlanishning umumiy 
strategiyasini ishlab chiqaruvchi va amalga oshiruvchi, ikki yoki undan ortiq 
mamlakatda xo’jalik birliklariga ega bo’lgan xamda katta miqdorda xorijiy 
aktivlarga ega xalqaro kompaniya mutaxassislar tomonidan transmilliy korporatsiya 

---

(TMK) nomini olgan. 
Jahon iqtisodiyotining o’ziga xos «umurtqa pog’onasi» bo’lgan zamonaviy 
TMKlarning xarakterli belgilari quyidagilar hisoblanadi: 
• Ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko’rsatish faoliyatining katta qismini bosh 
shtab-kvartira joylashgan mamlakat iqtisodiy makoni chegarasidan tashqariga olib 
chiqish; 
• Turli davlatlarda shahobchalar, shu’ba va assotsiatsiyalangan kompaniyalarning 
katta tarmog’ini shakllantirish; 
• Iqtisodiy faoliyatni samarali bashoratlash va rejalashtirish sharoitida tashqi va ichki 
investitsion oqimlarni boshqarish; 
• Kapitallar, ishchi kuchi, axborot ko’chishi (transferti)ning firma ichkarisidagi 
kanallarining ko’pligi. 
Ishlab chiqarish quvvatlarini va servis markazlarini jahonning turli hududlariga 
bo’lib-bo’lib joylashtirish(diversifikatsiyalash), bunday korporatsiyalarga xalqaro 
mehnat taqsimoti shartlari va ichki milliy bozor xususiyatlaridan kelib chiquvchi 
ustunliklardan foydalanish hisobiga katta daromad olish imkoniyatini beradi. 
Milliy kompaniyani xalqaro kompaniyaga aylanishiga konkret misol sifatida 
«Elektrolyuks» guruhini keltirish mumkin. «Elektrolyuks» elektr uskunalari ishlab 
chiqish va ta’mirlash bilan shug’ullanuvchi ikki shved firmasining qo’shilish yo’li 
bilan 1912 yilda tashkil etilgan. 50-yillarda bu kompaniya avval SHvetsiyada 
so’ngra boshqa Skandinaviya mamlakatlarida xam yetakchi mavqega ega bo’ldi. 
Tayyorlanayotgan mahsulotlar nomenklaturasini uzluksiz kengaytirib borgan xolda 
kompaniya G’arbiy Yevropada savdo va xizmat ko’rsatish korxonalari tarmog’ini 
yaratishga kirishdi. 80-yillarda «Elektrolyuks» o’z tuzilmasiga AQSH («Uayt 
Konsolideytid» elektr uskunalari ishlab chiqarish bo’yicha mamlakatda 3-o’rinda 
turardi), Germaniya («AEG» - 1-o’rin), Italiyaning («Zanussi» - 1-o’rin) kabi bir 
necha yirik kompaniyalarini qo’shib oldi. Hozirgi paytda uni jahonning 75 
mamlakatida bo’limlari mavjud, bu TMKning personali 110 ming kishidan ortiq, 
yillik aylanmasi 16 mlrd. doll.dan oshadi. 
TMKning namunaviy tuzilmasini bosh kompaniya (ushbu mamlakatda ro’yxatdan 
o’tgan korporatsiyaning bosh shtab-kvartirasi) va boshqa davlatlarda joylashgan 
shahobchalar, shu’ba va assotsiatsiyalashgan kompaniyalar tizimi. Ko’pincha TMK 
tuzilmasiga moliya-kredit muassasalari (banklar, investitsiya fondlari va sug’urta 
kompaniyalari) xam kiritilish mumkin. Bundan tashqari yirik xalqaro 
korporatsiyalar odatda o’zining muhofaza xizmati, kadrlar treningi, transport va 
boshqa xizmatlariga ega bo’lishadi. 
SHahobchalarning shu’ba korxonalardan farqi shundaki, ular o’z balansi va 
iqtisodiy mustaqillikka ega emas. Assotsiatsiyalashgan kompaniyalarga kelsak, ular 
bosh kompaniya tomonidan odatda shartnoma munosabatlari tizimi (pudrat, trast 
kabilar) orqali nazorat qilinadi. 
TMK ko’rinishlari tanlangan mezonga bog’lik ravishda turlicha sinflanadi. Eng 
keng tarqalgan alomat xalqaro korporatsiyaning bosh tuzilmasi nizom fondidagi
kapital ulushini belgilovchi milliy mansublik belgisi hisoblanadi. Bu holatda
quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: 
• monomilliy kompaniyalar (milliy kompaniya, masalan — SHveytsariyadagi 

---

"Nestle" kontserni); 
• multimilliy kompaniyalar (baynalmilal kompaniya, masalan — ingliz-golland 
"Royyal Datch SHell" korporatsiyasi); 
• konsortsiumlar (uzoq muddatli kapital sig’imli loyihalarni ishlab chiqish va amalga 
oshirish uchun bir necha korporatsiyalar aktivlarining bir qismini vaqtinchalik 
maqsadga yo’naltirilgan birlashtirish). 
Jahon iqtisodiyoti qayd etilgan guruhlarning solishtirma og’irligi doimo o’zgarib 
turadi. 70-yillarda monomilliy TMKlar ko’pchilikni tashkil etgan bo’lsa, 80-yillarga 
kelib konsortsiumlar paydo bo’ldi. So’nggi o’n yil ichida raqobat ko’rashining 
kuchayishi va global bozorlardagi inqirozli vaziyatlar tufayli milliy kompaniyalar 
bir-biri bilan qo’shilib multimilliy TMKlarga aylandi. 
Xo’sh, transmilliy korporatsiyalarni paydo bo’lishiga sabab nima? TMKlar paydo 
bo’lishining asosiy sababi milliy-davlat chegaralaridan chiqib ketgan ishlab 
chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish va kapitalning 
baynalminallashuvidir. Ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvi yirik 
komnaniyalar tomonidan xorijiy mamlakatlarda o’z bo’limlarini tashkil etib, milliy 
korporatsiyalarning TMKga aylanishi orqali ekspansiya xarakteriga ega bo’ladi. 
Jahon iqtisodiyotida kapital olib chiqish xalqaro korporatsiyalarning shakllanishi va 
rivojlanishining eng muhim omillaridan biridir. 
Transmilliy korporatsiyalar vujudga kelishining sabablaridan yana biri haddan 
tashqari foyda olishga bo’lgan intilishidir. O’z navbatida, kuchli raqobat bu 
kurashda g’alaba qozonish zaruriyati, xalqaro miqyosda ishlab chiqarish va 
kapitalning kontsentratsiyasi ham TMKlarning paydo bo’lishiga olib keldi. 
Jahon xo’jaligida ro’y berayotgan iqtisodiy jarayonlarning ob’ektiv natijasiga ko’ra 
vujudga kelgan transmilliy korporatsiyalar o’ziga xos xususiyatga ega. Jahon 
iqtisodiyotida TMKlar xalqaro mehnat taqsimotining faol ishtirokchisi bo’lib, uning 
rivojlanishiga o’z hissasini qo’shib kelmoqda. 
Transmilliy korporatsiyalarda kapitalining harakati, odatda, korporatsiya joylashgan 
davlatda bo’layotgan jarayonlardan mustaqil ravishda sodir bo’ladi.