O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

«Ko’ngilli» eksport cheklashlari 
Mutaxassislarning fikricha, eksport kvotalarining muhim turlaridan biri 
ko’ngilli eksport cheklashlari (KECH) hisoblanadi. KECH holatida eksportyor-
davlat «ko’ngilli» ravishda boshqa mamlakatga olib chiqadigan mahsuloti hajmini 
chegaralaydi va hamkor taziyqi ostida minimal import narxlarini o’rnatadi. Bunday 

---

amaliyot AQSH va Yevropa Ittifoqida Yaponiya tovarlari (avtomobillar, 
elektronika, po’lat)ga nisbatan keng qo’llaniladi. Hozirgi paytda jahonda bunday 
turdagi 100 dan ortiq bitimlar imzolangan, biroq UST a’zo-mamlakatlar oldiga ular 
o’rtasidagi savdoda XXI asr boshlariga kelib KECHni umumiy bekor qilish 
vazifasini qo’ymoqda.
Maxsus, mantiqiy nihoyasiga yetkazilgan kvotalash usuli iqtisodiy sanktsiya 
ko’rinishidagi embargo hisoblanadi. Bu usul bir mamlakat yoki mamlakatlar guruhi 
bilan savdo operatsiyalarini butunlay ta’qiqlashni bildiradi. Odatda siyosiy 
maqsadlarni ko’zlagan holda embargoni joriy qilish butun nomenklaturadagi yoki 
alohida guruhdagi tovarlar eksporti yoki importini cheklashni nazarda tutadi. XX 
asrda savdoni tartibga solishni bunday usuliga yetarli darajada misollar keltirish 
mumkin. BMT qaroriga ko’ra embargo siyosati Iroqqa, qisman sobiq Yugoslaviya, 
Livan, Eron va ba’zi boshqa mamlakatlarga nisbatan amalga oshirilgan.
 
Yashirin protektsionizm ko’rinishlari 
Jahon amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning notarif usullari ichida 
miqdoriy va moliyaviy usullardan tashqari yashirin protektsionizm usullaridan 
foydalaniladi. Yashirin protektsionizm usullari mohiyati jihatdan markaziy hukumat 
va hatto mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tashqi savdo yo’liga bojxona 
tabiatiga ega bo’lmagan turli tuman to’siqlarni o’rnatishini anglatadi. Yashirin 
protektsionizm usullarining ko’pchiligi xalqaro savdo muvofiqlashtirilgan 
tamoyillarini buzishning yaqqol namunasidir. 
Alohida mamlakat import yoki eksportni bir tomonlama chegaralashida 
foydalanadigan yashirin protektsionizm usullarining yuzdan oshiq turi mavjud. Bu 
usullarni to’rtta katta guruhga ajratish mumkin: 

Texnik to’siqlar; 

Ichki soliqlar va yig’imlar; 

Davlat xaridlari doirasidagi siyosat; 

Mahalliy komponentlarning tovar tarkibida bo’lishligiga talablar. 
Texnik to’siqlar – bu yashirin protektsionizm usuli bo’lib, milliy texnik, 
ma’muriy va me’yorlar hamda qoidalar shunday ishlab chiqiladiki, ular tovarlarni 
tashqaridan olib kirishga to’sqinlik qiladi. Texnik xarakterdagi to’siqlarning eng 
keng tarqalganlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 

Milliy standartlarga rioya qilishni talab qilinishi; 

Import mahsulotni sifati haqida sertifikat olinishini talab qilinishi; 

Maxsus qadoqlash va markirovkalashni talab qilinishi; 

Ma’lum sanitariya va gigiena qoidalariga rioya qilishni talab qilinishi; 

Atrof-muhitni himoyalash bo’yicha tadbirlar o’tkazishni talab qilinishi; 

Murakablashtirilgan bojxona rasmiyatchiliklariga rioya qilinishini talab 
qilinishi; 

Iste’molchilar huquqlarini himoyalash to’g’risidagi qonunlarga rioya 
qilishni talab qilinishi va hokazolar. 
Ichki soliqlar va yig’imlar (domestic taxes and charges) – bu yashirin 
protektsionizm usuli bo’lib, ular import tovarning ichki narxini ko’tarishga va bu 

---

orqali uning ichki bozordagi raqobatbardoshligini pasaytirishgan yo’naltirilgandir. 
Ular ham markaziy hukumat, ham mahalliy hokimiyat organlari tomonidan joriy 
qilinishi mumkin. Import tovarlardan olinadigan soliqlar juda xilma xil, bu soliqlar 
to’g’ri soliqlar (qo’shimcha qiyomat solig’i, aktsiz solig’i, sotishdan olinadigan 
soliq) yoki egri soliqlar (bojxonada rasmiylashtirish uchun yig’imlar, registratsiya 
uchun va boshqa rasmiyatchiliklar uchun yig’imlar, port yig’imlari) bo’lishi 
mumkin.