O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
§ 7.5. Xalqaro valyuta va moliya-kredit bozorlari 
Xalqaro valyuta va moliya-kredit bozorlari jahon xo’jaligida, xalqaro iqtisodiy 
munosabatlarning juda muhim bo’g’inlaridan biridir. XX – XXI asrlar bo’sag’asida 
jahon mamlakatlarida moliya bozorlari gurkirab rivojlandi. Dunyoning ilg’or 
davlatlari umumiy moliya aktivlari, ularning yalpi ichki mahsulotiga (YaIM) 
nisbatan 2,5 barobarga o’sdi. Jahon valyuta va savdo operatsiyalari qiymatlarining 
nisbati esa dunyoning ilg’or davlatlari umumiy aktivlari, ularning yalpi ichki 
mahsulotiga nisbatan 2,5 barobar tez o’sdi. Jahon valyuta va savdo operatsiyalari 
qiymatlarining nisbati 1980 yildagi 10:1 dan 1992 yildagi 60:1 gacha o’sdi. SHu 
bilan birga, xorij ekspertlarining fikricha, davlat obligatsiyalarining xalqaro bozori 
ba’zi bir kattaliklar bo’yicha faqatgina 1920 yildagidek faoldir. Kapitalni 
harakatchanligi asr boshidagi darajaga yaqinlashmoqda, xolos. 
Jahon iqtisodiyotida faoliyatidagi kapital davriy oboroti qonuniyati moliyaviy bozor 
rivojlanishining ob’ektiv asosidir. Jahonning ba’zi joylarida ortiqcha erkin kapital 
paydo bo’ladi, ba’zi joylarda unga talab paydo bo’ladi. Jahon valyuta moliya-kredit 
bozorlari bu qarama-qarshiliklarni jahon xo’jaligi darajasida hal qiladi. Jahon 
valyuta, kredit, qimmatli qog’ozlar bozorlari tashkil topishining ko’rinishi 
quyidagilarda namoyon bo’ladi: 
- kapitalning ishlab chiqarish va bank ishida kontsentratsiyasida; 
- xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvida; 
- banklararo telekommunikatsiyalarining rivojlanishida. 
Valyuta bozorlari - xorijiy valyutaning milliy valyutaga bo’lgan talab va taklifi 
asosida hosil bo’luvchi kurs bo’yicha oldi-sotdisini amalga oshiriladigan 
markazdir.
Milliy valyuta bozorlari rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan 
barcha davlatlarda mavjud. Milliy bozorlar va ularning o’zaro aloqalari rivojlanib 
borishi bilan yagona jahon valyuta bozori vujudga keladi. U o’z ichiga jahon, 
mintaqaviy, milliy (mahalliy) valyuta bozorlarini o’z ichiga oladi. Bu bozorlar 
valyuta operatsiyalarining hajmi, xarakteri va operatsiyalarda qatnashayotgan 
valyutalar miqdori bilan bir-biridan farq qiladi. Jahon valyuta bozorlari jahon
moliya markazlarida (JMM) to’planadi. 
Jahon moliya markazlari - bu banklar, ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari 
yig’iladigan joy.
Unda xalqaro valyuta, kredit, moliya operatsiyalari, qimmatli 
qog’ozlar, oltin oldi-sotdisi amalga oshiriladi.
Xalqaro moliya markazlari orasida 
London, Nьyu-York, Frankfurt, Parij, TSyurix, Tokiodagi bozorlar ajralib turadi. 
1973 yildan 1992 yilgacha valyuta operatsiyalar hajmi kuniga 10-20 mln. AQSH 
doll. dan 900 mlrd. AQSH doll.ga o’sdi. 
90-yillarning boshida xalqaro valyuta savdosining 50% ga yaqini uch jahon valyuta 
bozorida amalga oshiriladi. Jumladan, London valyuta bozorida kuniga 187 mlrd. 
doll., Nьyu-York - kuniga 129 mlrd. doll., Tokio valyuta bozida esa kuniga xalqoro 

---

valyuta savdosining 115 mlrd. dollari amalga oshirildi. 90-yillar o’rtasiga kelib, 
xalqaro valyuta operatsiyalarining umumiy kunlik hajmi 1 trln. 230 mlrd. doll. ga 
yetdi. Mintaqaviy va mahalliy valyuta bozorlarida ma’lum bir konvertirlanadigan 
valyutalar bilan operatsiyalar o’tkaziladi. Masalan, Xitoyning valyuta markazlarida 
5ta asosiy sanoati rivojlangan davlatlarning valyutalari bilan operatsiyalar o’tkazadi. 
Zamonaviy jahon xo’jaligida valyuta bozorlari uchun quyidagilar o’ziga xosdir: 
1.
 
Jahon xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi, valyuta savdosi amalga 
oshirishda avtomatik aloqa vositalaridan keng foydalanish asosida valyuta 
bozorlarini baynalminallashuvi; 
2.
 
Valyuta operatsiyalarining nomarkazlashuvi va global miqyosi; 
3.
 
Valyuta operatsiyalarining unifikatsiyasi; 
4.
 
CHayqovchilik savdosining keng miqyosidaligi. 
Valyuta kurslarining barqarorligi. 
Valyuta bozorlari xalqaro hisob-kitoblarni operativ amalga oshirish, xalqaro 
valyuta bozorlarining kredit va moliya bozorlari bilan o’zaro aloqasini ta’minlaydi. 
Valyuta bozorlari yordamida banklar, korxonalar, davlatlarning valyuta zahiralari 
to’ldiriladi. Bundan tashqari, valyuta bozorlari mexanizmidan iqtisodiyotni davlat 
tomonidan boshqarilishida, shu jumladan makrodarajada davlatlar guruhi doirasida 
(masalan, YeI) foydalaniladi. Institutsion nuqtai nazarida, valyuta bozorlari - bu 
birja, brokerlik firmalari, banklar, korporatsiyalar va shuningdek transmilliy 
korporatsiyalar umumiyligidir. 80-yillarning oxirida banklararo bozorda o’zaro bir-
birlari bilan, shuningdek savdo-sanoat mijozlari bilan 85-90% atrofida valyuta 
savdosini amalga oshirilgan bo’lsa, 90-yillar o’rtalarida savdo kelishuvlarining 
tobora ko’pchiligi banklar emas, investitsion fondlar tomonidan amalga oshirilgan 
edi.