O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
§ 7.3. Xalqaro rezerv valyuta birliklari 
90-yillarning boshiga kelib suzuvchi kurslar faktorini amalga oshirilishi 
munosabati bilan quyidagi elementlar asosida yetarli darajada murakkab bo’lgan 
xalqaro valyuta tizimini tashkil qilish sxemasi vujudga keldi: 
1. Asosiy ustun birliklar tanlanadi. Bu bilan ular milliy valyutalar munosabatlarini, 
aniqrog’i o’z valyuta kurslarini saqlab qoldilar; 
2. Valyuta kurslarinig o’zgarish darajasi bir xil bo’lmasdan, diapazoni keng edi. 
Bunda ma’lum diapazon doirasida faqat ayrim valyutalarga nisbatan valyuta kursi 
saqlanadi, boshqa valyutalarga nisbatan kurs erkin o’zgarib turadi. 
Amalda davlatlar e’lon qilgan valyuta rejimlari xilma-xildir. 1988 yilda jahonning 
58 davlati o’z valyutalarining asosiy hamkorlaridan birining valyutasiga nisbatan 
kursini o’rnatishga qaror qildilar. Bular AQSH dollari (39 ta davlat), frantsuz franki 
(frank zonasining 14ta davlati) yoki boshqa valyutalarda (5 ta davlat). Ayrim 
davlatlar o’z valyutalarini SDRga (17 ta davlat) yoki boshqa valyutalar savatchasiga 
(29 ta davlat) bog’ladilar. Bundan tashqari, 4 ta davlat yagona valyutaga nisbatan 
cheklangan moslashuvchanlik rejimini ma’qullaydilar. O’z navbatida YeI ning 8 
davlati o’zlari uchun valyuta hamkorligi mexanizmini ta’sis etishib, o’z valyuta 
kurslarini barqarorlashtirdilar. Jahonning 19ta davlatlari shu jumladan, AQSH, 
Kanada, Buyuk Britaniya va Yaponiya mustaqil suzish rejimini tanladilar. 
Yamayka kelishuvi jamoa valyuta birligi sifatida “maxsus o’rnini olish huquqi” 
(SDR) ni tan oldi. SDR 1969 yilda oddiy kredit vositasi sifatida yaratilgan edi. Biroq 
keyinchalik SDRni “xalqaro valyuta tizimining zahira aktivi” ga aylantirish vazifasi 
qo’yildi. Oldiniga SDR birligi dollarning oltin qiymatiga (1970 y.) mos ravishda 
oltinga tenglashtiriladi. 1974 yilning iyulida valyutalarning suzuvchi kursga o’tishi 
bilan SDRning oltin qiymati bekor qilindi. Bu valyuta birligining kursi valyuta 
savatchasi - tashqi savdosi jahon savdosining 1% dan kam bo’lmagan 16 davlat 

---

valyutalarining o’rtacha kursi asosida aniqlanardi. 1981 yildan boshlab SDR 5ta 
davlat valyutasi (AQSH dollari, GFR markasi, yapon ienasi, frantsuz franki va 
Angliya funt sterling) to’plamidan kelib chiqdan holda aniqlanadigan bo’ldi. 
Valyuta korzinasi - bu bir valyuta o’rtacha hisoblangan kursining boshqa 
valyutalarning ma’lum to’plamiga nisbatan solishtirish usulidir. Valyuta kursini 
hisoblash uning tarkibi, valyuta komponentlarining o’lchovi, valyutalarning 
dollarga nisbatan bozor kursiga bog’liq. 
SDR foizlar keltiradi. Mamlakat agarda SDRdagi avuarlar assotsiatsiyalaridan ko’p 
bo’lsa foizlar oladi va aksincha SDRdagi avuarlari asosiatsiyalaridan kam bo’lsa 
foiz to’laydi. SDR birligi birlikdir. U XVFning maxsus schetlarida XVFga a’zo 
davlatlarga 
ajratilgan 
kvotalar 
asosida 
keltiriladi. 
Bu 
kvotalardan 
konventirlanadigan valyuta sotib olish yoki to’lov balansi defitsitini to’lash uchun 
foydalaniladi. Ammo ularning kapitalistik dunyo umumiy valyuta zahiralaridagi 
ulushi -6%ga yaqin bo’lib uncha katta emas (6-jadval). 
7.3.1.-jadval