O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
§ 6.2. Erkin iqtisodiy hududlarni yaratishda jahon tajribalari 
Xozirgi kunda dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy hudud mavjud deb 
hisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQSHda 1934 yili erkin savdo hududi 
ko’rinishida tashkil etilgan. Ularning asosiy yo’nalishi tashqisavdoni faollashtirish 
bo’lgan. Bunga esa bojxona bojlarining pasaytirilishi va erkinlashtirilishi sabab 
bo’lgan. Bu hududlarning eng qiziqarli joyi shundaki, import qilinga yarim tayyor 
maxsulotlar – agar tayyor maxsulot sifatida eksport qilinsa bojxona tozalashlaridan 
o’tmagan va agar import qilingan yarim tayyor maxsulotlar – tayyor bo’lganidan 
keyin AQSHbozoriga kirsa to’la bojxona to’lovlariga va tozolovlariga tortilgan. 
Buyuk Britaniya qo’shma qirolligi hududida tashkil etilgan kompaniyalar faoliyati 
va soliq tizimi xalqaro maydonda takomillashgan sistemalardan biri bo’lib, bu qonun 
qoidalar ayniqsa offshor zonalarning roivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb 
etadi. Bu qonun 1965 yilda Moliyaviy qonun (Finance act) asosida qabul qilingan 
bo’lib, Buyuk Britaniya iqtisodiyotida faoliyat ko’rsatuvchi barcha kompaniyalar 
uchun amal qiladi. Bu soliq turidan faqatgina nokorporativ korxonalar, 
“o’rtoqchilik” kompaniyalari va mahalliy xokimyatginaozod etilgan. Soliq solish 
bazasi bo’lib kompaniya foydasi xisoblanadi. Bu tizimnmng o’ziga xosligi soliq 
stavkasi daromad solig’i tamoyillari asosida foyda ortishi bilan soliq stavkasi ham 
ortib boradi. Bu qonunga 1972 yilda o’zgartirish kiritilib 1973 yil 1 yanvaridan 
boshlab amal qila boshlagan va “soliq sistemasining klassik” turi deb nomlangan 
yangi turi xisoblashning shartli sistemasi asosida yuritiladi.
Xisoblashning “klassik sistemasi” ikki tamoyilga asoslanadi. Birinchidan: foydani 
soliqqa tortish davrida – aktsiyadorlar tomonidan olingan dividentlar soliq bazasiga 
qo’shilmasdan – alohida aktsiyadorlarga tarqatilish vaqtida daromad solig’iga 
tortiladi; ikkinchidan: - mayda korxonalarni soliqqa tortish tizimini takomillashtirish 
maqsadida, yopiq mayda korxonalar toifalarini tashkil etilishi bilan. 
Beliz mamlakatining janubiy qismi xisoblanmish Korsol rayonida 1994 yilda erkin 
savdo zonasi tashkil etildi. Mazkur savdo zonasining asosiy maqsadi quydagilardan 
iborat bo’lib hisoblanadi: 
birinchidan: chet ellik diplomatlarga ulgurji va chakana savdo xizmatlarini tashkil 
etish; 
ikkinchidan: chet elga safarga ketayotgan ssudnolarga tovarrlarni sotish yoki 
ayriboshlash; 
uchichidan: bojxona xizmatlarining nazorati asosida tovarlarni suvda, quruqlikda va 
xavo liniyalari orqali eksport qilishni tashkil etish; 
to’rtinchidan: ulgurji tovarlarni bojxona xizmatlarining hududida saqlab berish va 
olib kirishni amalga oshirish;
beshinchidan: tovar mahsulotlarini bir tadbirkordan olib ikkinchi tadbirkorga sotish 
ya’ni vositachilik funktsiyalarini bajarish.

---

SHu bilan birga mazkur tashqi savdo hududida chet el valyutasini olib kirish va olib 
chiqish qattiq nazorat qilinmaydi, chet el ishlatganligi uchun xech qanday soliq 
olinmaydi. Mazkur iqtisodiy zonadagi tadbirkor, shu yerda joylashgan banklarning 
birida, har qanday davlatning pul birligidan qa’tiy nazar xisob – raqamini ochishi 
mumkin. Tashqi savdo hududiga olib kirilgan tovar moddiy boyliklaridan soliq yoki 
bojxona to’lovlari olinmaydi, yangi tashkil etilgan korxonalar yoki firmalar 5 yil 
mobaynida soliqdan ozod etiladi, bu muddat davlat tomonidan 10 yilga uzaytirilishi 
mumkin. Eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun 
esa soliqdan ozod qilish muddati 25 yilga ham uzaytrilishi mumkin. 
Xozirgi kunda eng tez rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri bo’lmish - Xitoy Xalq 
Respublikasi iqtisodiyoti ham asosan erkin iqtisodiy hududlarda amalga oshirilgan 
islohatlar tufayli yuzaga kelgan va aynan Xitoy Xalq Respublikasi xozirgi kunda 
erkin savdo hududlarini tashkil etishda eng yaxshi natijalarga erishgan mamlakat 
hisoblanadi.