O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va geografiya fakulteti kimyo kafedrasi nuritdinov Azimjon Qayum o’g’lining

I.7.Quyuqlashtiruvchi moddalar va plastifikatorlar
Lak-bo’yoq materiallar tarkibiga plastifikatorlar qo’shilganda, ular asosida olinadigan parda qatlamlarning elastikligi va past temperatura ta’siriga chidamliligi oshadi, lekin qattiqligi va cho’zuvchi kuchga bo’lgan mustahkamligi pasayadi.
Plastifikatorlar ko’proq nitrosellulozali lak-bo’yoq mahsulotlari tarkibiga qo’shiladi. Plastifikatorlar o’rnida qaynash temperaturasi 200^o C va undan yuqori bo’lgan suyuqliklar ( efirlar, moylar va hokozo) ni ishlatish mumkin.
Zamonaviy nuqtai nazar bilan qaraganda polyarmas polimer va plastifikator uchun plastifikatsiyaning mohiyati quyidagilardan iboratdir.
Polimerlar harakatlanuvchi zvenolarga ega bo’lgan ko’p zanjirli makromolekulalardan iboratdir, ammo plastifikatsiya qilinmagan polimerda u yoki bu makromolekulaning formasini o’zgartirish ko’p energiya sarf bo’lishini taqozo etadi, chunki u gigant molekulalar konfiguratsiyasini o’zgartirish zarurligi bilan doimo bog’liq bo’ladi.
Polimer tarkibiga plastifikator kiritilishi bilan ayrim makromolekulyar konfiguratsiyasining o’zgarishi va ularning bir-biriga nisbat yangidan guruppalanishi osonlashadi. Shunday qilib, plastifikatsiyaning mohiyati sistema qovushqoqligini pasaytirish va makromolekula konfiguratsiyasini o’zgartirish yoki qayta guruppalanishi uchun ketadigan energiyani kamaytirishdan iboratdir.
Polyar polimer va plastifikatorlar uchun plastifikatsiyaning mohiyati plastifikator polyar molekulalarning polimer molekulalaridagi polyar guruppalar bilan o’zaro band bo’lishi bilan tushuntiriladi. Bunda polimer molekulalari orasida avval bo’lgan kuchli bog’lanish (tortishuv) buziladi. Natijada polimer o’zining qattiqlik va mo’rtlik xususiyatini yo’qotib, elastikligi oshgan va sovuqqa chidamliligi kuchaygan material ko’rinishiga o’tadi.
Plastifikatorlarga qator talablar qo’yiladi. Ulardan asosiysi plastifikatorning polimer bilan aralasha olishi yoki unda erishidir. Polimerlar bilan yomon aralashadigan plastifikatorlar unda juda yupqa emulsiya ko’rinishida tarqalishi mumkin. Ammo ma’lum sharoitda bunday emulsiyaning juda mayda tomchilari bir-biri bilan birlashib sirtga “terlab” chiqa boshlaydi. Plastifikatorlar yorug’lik ta’siriga chidamli va mumkin qadar zaxarsiz bo’lishi kerak.
Ko’proq plastifikatorlardan DBF-dibutilftolat (GOST 8728-77) , TKF-trikrezilfosfat (GOST 5728-76) va kanakunjut moyi (kasterol deb ham ataladi) ishlatiladi (TU 6-10-1238-77) .