O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

 
7-ma‟ruza 
Tilshunoslikning nazariy masalalari. “Lingvistika” termini.
Lingvistika turlari. Tilning ta‟riflari 
Reja: 
 
1.
Atomistik va struktural lingvistika.
2.
Ichki va tashqi lingvistika
3.
Makro- va mikrolingvistika, paralingvistika, psixolingvistika tushunchalari, ularning 
mohiyati.
4.
Tilning ta‘riflari haqida
Asosiy tayanch tushunchalar:
Dinamik lingvistika, ctatik lingvistika, atomistik lingvistika, ctruktural lingvistika, cinxronik 
lingvistika, 
diaxronik 
lingvistika, 
intralingvistika, 
ekstralingvistika, 
makrolingvistika, 
mikrolingvistika, paralingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, matematik 
lingvistika, neyrolingvistika 
Jahon tilshunosligi tarixi bir ummonki, undan imkoniyatga, talab va maqsadga ko`ra 
xabardor bo`lish, shu yo`nalishda bilimga ega bo`lish, undan foydalanish va tadqiqotlarda ushbu 
«ummonga» asoslanish har bir jiddiy tadqiqotchi uchun, tilshunos uchun sharafdir. CHunki 
tilshunoslik fanining kelajagi aslida til-shunoslik tarixidan, lisoniy bitmas - tuganmas xazinadan 
boshlanadi. SHuningdek, tilshunoslikning ilmiy-nazariy muammolarining asosi, poydevori ham 
man-tiqan tilshunoslik tarixidadir. Ayni tarixni mukam-mal bilmasdan, uni tasavvur qilmasdan, 

---

147 
uni ang-lamasdan turib, tilshunoslikning nazariy - falsafiy masalalari haqida fikr yuritish 
maqsadga mutlaqo muvofiq emasdir, diletantlikdir. 
Aytilganlarga ko`ra, biz umumiy tilshunoslik soha-sidagi dastlabki qadamni tilshunoslik 
tarixidan, li-soniy o`tmishdan boshladik. 
Lingvistika termini qator yevropa mamlakatlari: ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus va boshqa 
tillarda faol qo`llanilib, til haqidagi fanni anglatadi. Ushbu so`zning o`zagi lingua bo`lib, til 
degan ma‘noni beradi. Binobarin, lingvistika terminining o`zbek tilidagi muqobili, ma‘nodoshi 
tilshunoslik bo`lib, ular o`zaro sinonimik munosabatga kirishadi. 
Lingvistika yoki tilshunoslik fani o`ziga xos murakkab ijtimoiy hodisa bo`lgan aloqa 
qurolini — tilni sistema sifatida — bir butun ob‘ekt sifatida tadqiq va tahlil qiladi. Ayni 
jarayonda u turli ko`ri-nishlarda, shakllarda namoyon bo`ladi. Bu ijtimoiy xarakterga ega bo`lgan 
tilning mohiyatidan, uni turli tomondan o`rganish, tekshirish lozimligidan va bu il-miylik nuqtai 
nazaridan mutlaqo to`g‘ri ekanligidan kelib chiqadi. 
Lingvistika nihoyatda qudratli ma‘naviyat belgisi, millat boyligi bo`lgan tilni o`rganish 
jarayonida quyi-dagi ko`rinishlarda namoyon bo`ladi: 
1. Dinamik lingvistika. 
2. Statik lingvistika. 
3. Atomistik lingvistika. 
4. Struktural lingvistika. 
5. Sinxronik lingvistika. 
6. Diaxronik lingvistika. 
7. Intralingvistika.
8. Ekstralingvistika. 
9. Makrolingvistika. 
10. Mikrolingvistika. 
11. Paralingvistika 
12. Psixolingvistika. 
13. Sotsiolingvistika. 
14. Etnolingvistika. 
15. Matematik lingvistika. 
16. Neyrolingvistika va boshqalar.