O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

Bozor iqtisodiyoti omili
hozirgi kunda eng muhim omillardan. Bu juda 
murakkab tushuncha va iqtisodiy munosabatdir. Unga xorijiy mamlakatlar, 
xususan Yevropa davlatlari boy tajribaga ega chunki bu munosabat mazkur 
davlatlardan yuz yillar davomida shakllanib kelgan hozirgi kunda kishi biror ish 
boshlash maxsulot ishlab chiqarishdan oldin maxsulotga talab va takliflni 
o’rganadi. Va shunga 
qarab ish boshlaydi. Zero, talabsiz mahsulot yaratish 
iqtisodiy inqirozga yuz tutishi muqarrar. 
Ekologik omil.
Ushbu omil ko’p sanoat tarmoqlari va eng avvalo ximiya, 
e
g’
och tselyuloza, g
o’
sht, vino, konserva, charm zavodlari , IES va boshqa 
korxonalarning joylanishida bevosita etiborga olinishi kerak. Hozirgi kunda ayrim 
sanoat korxonalari atrof - 
muhitni ifloslashdagi roli katta bo’lganligi sababli, aholi 
manzillaridan uzoqrokka k
o’
chirilmokda. 
Erkin iqtisodiy zonalar (hududlar
). Erkin iqtisodiy hududlar (EIH) 
dunyoning ko’plab davlatlarida keng yoyilgan. XX asrning oxirlarida dunyoda turli 
xildagi 4 mingdan ortiq EIH lar mavjud edi. 
Ђ
arb mutaxassislarining fikricha 2004 
yilga kelib jahon tovar aylanmasining 30%i turli erkin iqtisodiy hududlarda ro’y 
berdi. Xalqaro korporatsiyalar o’z faoliyatlari uchun imtiyozli sharoitlarni qidirib, 
EIHlarni ko’p foyda olish mumkin bo’lgan joy sifatida ko’rishadi. Yirik xalqaro 
korporatsiyalar erkin iqtisodiy hududlarda o’z ishlab chiqarishlarini tashkil qilishni 
ekspansiyalarining muhim yunalishi deb hisoblaydilar. 
Erkin iqtisodiy hududlar mamlakatning boshqa qismlarida ishlatilmaydigan 
imtiyoz va ra
g’batlantirishning o’ziga xos tizimi qo’llaniladigan milliy iqtisodiy 
hududning bir qismidir. Odatda EIHlar jug’rofiy jihatdan u yoki bu darajada 
alohida hududdir. 
Erkin iqtisodiy hududlar ularni tashkil qiluvchilar tomonidan ochiq 
iqtisodiyot tamoyillarin
i amalga oshirishdagi muhim bosqich sifatida ko’riladi. 
Ularning faoliyat ko’rsatishi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish va 
erkinlashtirish bilan bog’lanadi. Erkin iqtisodiy hududlarning iqtisodiyoti tashqi 
dunyoga ochiqligi katta darajada bo’ladi
. Bojxona, soliq va investitsion rejimi esa 
tashqi va ichki investitsiyalar uchun qo’laydir.
Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning muhim sabablaridan biri 
shundaki, ko’pincha davlat iqtisodiyotini kapital oqimi uchun to’liq ochishni, 
o’ziga xos inves
titsiya oqimini hamma joyda ishlatishni istamaydi. SHuning uchun 
ham maxsus hudud sifatida qisman ochiqlikni ishlatadi. 
Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishda ikkita kontseptual yondoshish
qo’llaniladi: hududiy va funktsional (nuqtali). Birinchi holatd
a hududdagi barcha 
rezident korxonalar xo’jalik faoliyatida imtiyozlardan foydalanadilar.
Erkin iqtisodiy hududlarning eng oddiy ko’rinishlaridan biri erkin bojxona 
(bojsiz) hududlari (EBX) hisoblanadi. Bu hududlar erkin savdo hududlari kabi 

---

birinchi avlod hududlariga kiradi. Ular XVII-XVIII asrlardan buyon mavjud. 
Bunday hududlarni ko’pincha bond omborlari yoki erkin bojxona hududlari deb 
ataladi. Erkin bojxona hududlari tovar olib kirish va olib chiqishda bojdan ozod 
qilinadi. Ular ko’plab mamlakatlarda m
avjud.