O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

energiya ishlab chiqarish 
rayonlari
deb atalgan. Keyinchalik bu rayonlarda 
xo’jalik
tizimining bir 
tomonlamaligiga y
o’
l q
o’
ymaslik, mahalliy sharoit va imkoniyatlardan t
o’
laroq 
foydalanish, aholining ehtiyojlarini qondirish, transport harajatlarini qisqartirish va 
ortiqcha, iqtisodiy jihatdan nomaqbul, uzoq masofadagi transport qatnovlarini 
kamaytirish kabi omillarni e’tiborga olib, i
qtisodiy rayonlar 
xo’j
aligini 
kompleks
ravishda tashkil etishga ustuvor ahamiyat berildi. Asosiy iqtisodiy rayonlarning 
xo’j
aligi kompleks, majmuali 
bo’l
ishi (rayonlar miqyosidagi HICHMlar) yoki 
ularning iqtisodiyotini kompleks tamoyili negizida yaratish muhim hisoblanadi. 
Dastlab N.N.Kolosovskiy «ishlab chiqarish kombinati» rayonlar ishlab 
chiqarish kombinati» tu
shu
nchalarini ishlatdi. Bunda «kombinat» so’
zining 
k
o’
proq korxona doirasiga tegishligi va turli xil terminologik chalkashliklarga 
o’
rin 
qoldirm
aslik uchun «kompleks» so’zini ma’qul topdi. U o’
z davrida ishlab 
chiqarishning hududiy birikmasi (kompleksi) 
to’g’ri
sida yozgan edi, keyinchalik 
esa bu tushuncha (N.N.Kolosovskiy vafotidan s
o’
ng) hududiy ishlab chiqarish 
majmualari deb atala boshladi. 
HICHM-muayyan sanoat nuqtasi (punkti) yoki alohida rayonda, 
uning tabiiy va iqtisodiy sharoitlari, transport va iqtisodiy geografik 
o’
rniga 
muvofiq korxonalarni 
to’g’ri
 tanlab olish va joylashtirish hisobidan iqtisodiy 
samaradorlikga erishadigan ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish 
shaklidir. 
HICHM-
lar g’oyasi, birinchidan, iqtisodiy rayonlar xo’j
aligini kompleks 
rviojlantirish va, ikkinchidan, N.N.Kolosovskiyning Ural-Kuznetsk kombinati 
(UKK) va Baykalb
o’yi («Angarqurilish») komplekslari loyihalarini ya
ratish va 
ularni amalga tadbiq etish jarayonida yuzaga keldi. Ushbu tushuncha ilk bor 
Irkutsk-Cherelexovo majmuasiga nisbatan ishlatildi. Albatta, bunda muallifning 
injenerlarcha fikrlashi, transport-temir y
o’
l qurilishi mutaxassisi 
bo’l
ishi ham katta 
ahamiyatga ega 
bo’l
di. Uning, Rossiya (sobiq Ittifoq) iqtisodiy geografiya fanining 
HICHMlar va iqtisodiy rayonlar 
to’g’risidagi yutug’ini hatto rivojlangan 
mamlakatlar-AQSh va Germaniya ham tan olgan; bevosita muallifning 
o’
zi 1948 
yilda Frantsiyada ushbu muammolar va ularning amaliy yechimi haqida ilmiy 
ma’ruzalar qilgan.
HICHM-lar iqtisodiy rayonlarning shakllanishi jarayonida muhim taktik va 
strategik vosita hisoblanadi. 
O’
z navbatida bunday majmualarning 
o’
ziga xos, 
individual xususiyatlarini aniqlashda, ularni alohida tiplarga ajratishda 

---

N.N.Kolosovskiy «Energiya ishlab chiqarish tsikllari» («Energiya ishlab chiqarish 
rayonlari»ga mos holda) usulini yaratdi va undan unumli foydalandi. Bu yerda, 
N.N.Kolosovskiy b
o’yicha, «Energiya»
-
quvvat, kuch, harakat, «Energetika»
-ish 
qilish, faoliyat k
o’rsatish qobiliyati ma’nolarini anglatadi.
Ta’kidlash joizki, N.N.Kolosovskiy HICHM va energiya ishlab chiqarish
tsikllarini k
o’
proq sanoatni tashkil etishga nisbatan ishlatgan. Shuningdek, u 
iqtisodiy rayonlar va bu ikki tushunchani 
o’
zaro aloqadorlikda q
o’
llagan: iqtisodiy 
rayonlar asosini HICHMlar, ularning asosini esa energiya ishlab chiqarish tskillari 
tashkil qiladi. Ushbu tushunchalarning barchasini ayni vaqtda ham usul (metod), 
ham vosita sifatida qarash mumkin. 
Shunday qilib, iqtisodiy geografiya fanining uchta asosiy tushunchasi: 
iqtisodiy rayonlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari va energiya ishlab 
chiqarish tsikllari mashhur olim, geografiya fanlari doktori, professor Nikolay 
Nikolaevich Kolosovskiyga taalluqli. Shuningdek, u transport geografiyasi 
b
o’
yicha ham katta tadqiqotlar olib borgan. N.N.Kolosovskiy qator shogirdlar 
tayyorlagan. Ular jumlasiga I.M.Maergoyz, S.N.Ledovskix, V.F.Pavlenko, 
I.I.Belousov, T.M.Kalashnikova, M.K.Bandman, A.T.Xrushev, N.N.Kazanskiy va 
boshqalar kiradi. Hatto sobiq Ittifoqda ilk bor mintaqaviy iqtisodiyot 
to’g’ri
sida 
monografiya yozgan N.N.Nekrasov ham N.N.Kolosovskiy ilmiy rahbarligida 
doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, respublikamiz iqtisodiyotini bozor 
munosabatlariga bosqichma-bosqich 
o’
tkazish sharoitida ishlab chiqarishni 
majmualar shaklida hududiy tashkil etish, ularning ijtimoiy va ekologik jihatlariga 
ham e’tibor berish katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Sobiq shurolar tizimi davrida mamlakatni iqtisodiy rayonlashtirish masalalariga 
katta e
ь
tibor berildi. Shu maqsaddda 1921 yilda iqtisodiy rayonlashtirish 
komissiyasi tashkil etildi. Bu komissiyaga G.M.Krjinovskiy boshchilik kildi. 
Komissiya ishida I.G.Aleksandrov aktiv ish olib bordi. 20-yillardagi iqtisodiy 
rayonlashtirishning eng muhim printsiplari quyidagilar edi: 
1.
Xar bir iqtisodiy rayon yirik hududiy ishlab chiqarish majmuasini tashkil 
etish va u axamiyatga ega 
bo’l
gan 
xo’jalik
tarmoqlariga ixtisoslashuvi lozim. 
2.
Rayonlashtirish asosini energetik va iqtisodiy printsip tashkil etadi. 
3.
Xar bir iqtisodiy rayon uzining tabiiy va sotsial iqtisodiy sharoitlari hamda 
boshqa imkoniyatlarini hisobga olgan holda 
xo’jalik
ning ma
ь
lum bir tarmogiga 
ixtisoslanadi. 
4.
Rayonlashtirish va rayonlar chegarasi vaqt utishi bilan uzgarib turadi, chunki 
uning asosida utgan hududiy mehnat taqsimoti doimo rivojlanishda. 
5.
Iqtisodiy rayonlashtirishda milliy masalalar, milliy respublikalarning 
rivojlanish vazifalari, yirik rayon tashkil etuvchi markazlarning mavjudligi hisobga 
olinadi. 
6.
Rayonlashtirish mamlakatning siesiy-mamuriy tuzilishi bilan boglik 
bo’l
adi. 
Iqtisodiy rayonlashtirishdan asosan ikki maqsad kuzda tutiladi. Bu ham
bo’l
sa 
ishlab chiqarish kuchlarini rejali ravishda 
to’g’ri
hududiy tashkil etish va 
boshqarishdir. har bir iqtisodiy rayonda maxaliy sharoitni hisobga olgan holda 

---

ixtisoslashgan tarmolarni rivojlantirish, rayonlararo transport-iqtisodiy aloqalarni 
amalga oshirish lozim. 
Iqtisodiy rayonlashtirish va umuman geografik rayonlashtirish mamlakat 
maydoni qanchalik katta va ichki jihatdan sotsial-iqtisodiy tafovutlarga qancha boy 
bo’l
sa, shuncha muhimdir. 
Bizning fikrimizcha, mamlakat hududini rayonlarga bulish bilan real rayonlarni 
ajratish bir xil emas. 1-holda bir rayonlar turkumi bilan butun territoriyani koplab 
olamiz, 2-holda esa rayonlar hamma joyda emas, balki har joy-xar joyda, ishlab 
chiqarishni hududiy kontsentratsiyalashuvi va kompleks rivojlanishi shaklida 
kuramiz, xolos. Xuddi shu tipdagi rayonlar kupincha xalq 
xo’j
aligi tarmoqlarini 
hududiy birligini ajratishda uchraydi va ular hamma vaqt ham ma
ь
muriy siesiy 
bulinishi bilan 
to’g’ri
kelmaydi. 
Xar qanday rayon yaxlit hududiy iqtisodiy kompleksni tashkil etadi. Uning 
etuklik darajasi 3 gruppadagi tarmoqlarning mavjudligida, ularning bir-biri bilan 
uygunlashgan holda rivojlanganligida 
O’
z aksini topadi. 1-gruppaga rayonning 
mehnat taqsimotida tutgan urnini belgilab beruvchi ixtisoslashgan 
xo’jalik
tarmoqlari, 2-gruppaga erdamchi, 1-bilan boglik 
bo’l
gan va 3-siga esa maxalliy 
axamiyatga ega 
bo’l
gan tarmoqlar kiradi. Albatta, hamma rayonlarda tarmoqlar va 
ularning rivojlanganlik jarajasi har xil 
bo’l
adi. Masalan, Markaziy Osiyo uchun 1-
gruppani paxtachilik, pillachilik, paxta tolasi ishlab chiqarish, nodir kimmatbaxo 
metallarni kazib olish kiradi; 2-gruppaga mashinasozlik va 3-gruppani esa ozik-
ovkat, engil, elektr-energetika, kurilish materiallari sanoati tashkil etadi. 
Xar qaysi rayon ichki jihatdan bir-birini tuldirib, yaxlit hududiy-iqtisodiy 
kompleksni tashkil etishi lozim. Ammo, real xaetda hamma rayonlar ham shunday 
emas. 
Iqtisodiy rayonlar yoki zonalar geografik jihatdan quyidagi sxemada 
O’
rganiladi: 
1.
Iqtisodiy rayonlar tarkibi va uni asoslash, maydoni va aholisi. 
2.
Rayonning mamlakat XTM da tutgan 
o’
rni. 
3.
Iqtisodiy geografik urni. 
4.
Tabiiy-geografik urni va sharoitlar relefi, foydali kazilmalari, iklimi, 
gidrogeografiyasi, tuprogi, usimligi va xayvonot dunesiga iktisoiy 
jihatdan baxo berish. 
5.
Aholisi: hududiy demografik tarkibi, usish, shahar, va qishloq aholi 
punktlari, shahar aglomeratsiyasi, urbanizatsiya jaraeni, mehnat resurslari. 
6.
Xo’j
aligi: umumiy ta
ь
rifini, sanoati, qishloq 
xo’j
aligi, transporti. 
7.
Rayonning ichki tafovutlari-kichik iqtisodiy rayonlar, sanoat va 
agrosanoat tugunlari, yirik shaharlar va shaharlar aglomeratsiyalari. 
8.
Tashqi transport-iqtisodiy aloqalari. 
9.
Rayon ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etishdagi asosiy 
muammolar va ularning kelajagi. 
Iqtisodiy rayonlarni shu tartibda ta
ь
riflash, tarixiy va geografik, sistema-
struktura, kartografik va energiya ishlab chiqarish tsikli metodidan moxirona 
foydalanish, tarmoqlarni hududiy nuqtai nazardan va aksincha, hududiy iqtisodiy 
kompleksni tarmoqlar va ishlab chiqarishning texnologik birligi 
bo’lgan
tsikllar 

---

bO’yicha
O’rganish
juda katta samara beradi. Shu bilan birga rayonlarni 
O’rganish
kompleks 
bo’lishi
va ayniksa ularning iqtisodiy ijitmoiy tomoniga e
ь
tiborni jalb 
etish hamda ekologik omillarni hisobga olish zarur. 
Ammo kompleks xarakteristikada rayonlar bir biriga uxshab ketmasligi, shablon 
(1 kolipda) bulmasligi kerak, aksincha, har bir rayon uchun xos 
bo’lgan
asosiy xalq 
xo’jaligi
tarmogi va uning hududiy strukturasini maxkam 
«
ushlab
» 
va uning 
atrofida suz yuritish darsni qiziqarlii utish shartlaridan biridir. 
Iqtisodiy eki sotsial-iqtisodiy rayonlashtirish fanimizning asosi deb aytsak xato 
kilmaymiz. 
Iqtisodiy rayonlashtirishning mexanizmi eki formulasini quyidagicha tasvirlash 
mumkin: 
XTM - ixtisoslashgan tarmoqlarning shakllanishi - iqtisodiy rayonlarning 
vujudga kelishi - rayonlararo iqtisodiy aloqalar. Ammo, XTM nisbatan tez, 
rayonlar shakllanishi esa sekinrok amalga oshadi. Shunday 
bo’l
sa-da, geografik 
mexant taqsimotining tarixiy rivojlanishi iqtisodiy rayonlar chegarasi va sonini 
uzgartirib turadi.