|
sanoat aglomeratsiyasi
, deb ham ataladi. Sanoat korxonalarini
joylashtirishda aglomeratsiya omilini hisobga olish esa, avval ta’kidlaganimizdek,
nemis olimi Alfred Veberga tegishli. Aglomeratsiya ham mujassamlashuv kabi
katta iqtisodiy (ammo ekologik emas) samaradorlikga ega.
Darvoqe, hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishida
ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning barcha turlari-ixtisoslashuv,
mujassamlashuv, kooperatsiya (hamkorlik) va kombinatlashuv ishtirok etadi.
Aslida esa hududiy ishlab chiqarish majmualari bevosita kombinatlashuvning
hududiy k
o’
rinishidan boshqa narsa emas. Faqat korxonalar
o’
rtasidagi
kooperatsiya hamma vaqt ham kichik bir hududda mavjud
bo’l
avermaydi.
Alohida tanlab olingan joyni barcha infratuzilma ob’ektlari bilan oldindan
tayyorlash negizida sanoat parklari vujudga keladi. Bunday joylar tadbirkorlarga
sotiladi yoki ijaraga beriladi.
Masalan, respublikamizda xorijiy mamlakatlar firmalarining sarmoyalari
yordamida qurilayotgan aksariyat q
o’
shma korxonalar aynan ana shunday tayyor
bino va infratuzilma shahobchalari muhayyo
bo’l
gan joylarda tashkil etilmoqda.
Demak, aytish mumkinki, sanoat majmualarining asosini bunday sharoitda sanoat
parklari tashkil etadi.
Nikolay
Nikolaevich
Kolosovskiyning
hududiy
ishlab
chiqarish
majmualar
i g’oyasini qaysi bir jihatdan A.Veberning ishlab chiqarish
aglomeratsiyasi ta’limotiga yaqinligiga yoki o’
xshashlik alomatlari borligiga
oldinroq ishora qilgan edik. Ammo uning boshqa bir ilmiy g’oyasi
-
energiya
ishlab chiqarish tsikllari
ta’limotiga hech qanday e’tiroz bo’l
masligi kerak.
Ch
unki u bu g’oyani bevosita amaliyotdan kelib chiqqan holda (N.N.Kolosovskiy
o’
zining asl kasbi b
o’
yicha muhandis-iqtisodchi
bo’l
gan) yaratgan.
Energiya ishlab chiqarish tsikllari ma’lum xom ashyo va energiya (bu
yerda e
nergiya keng ma’noga ega) asosida ishlab chiqarishning texnologik jihatdan
uzluksiz, hatto uning chiqindilari asosida tashkil etilishini nazarda tutadi. Bunda,
Yu.G.Saushkin iborasi b
o’
yicha, daraxtning tanasi-
asosiy ishlab chiqarish tarmog’i
(qora yoki rangdor metallurgiya, kimyo sanoati, dehqonchilik va h.k.), uning
shoxlari esa ana shu asosiy ishlab chiqarish jarayoni bilan texnologik jihatdan
bog’liq bo’l
gan q
o’
shimcha tarmoq yoki tarmoqchalarning ayrim korxonalari
demakdir.
N.N.Kolosovskiy
o’
z davrida qora metallarning pirometallurgik tsikli,
rangdor metallar, mashinasozlik, neft-gaz-kimyo, agroindustrial,
o’
rmon-
yog’och
-
tsellyuloza kabi 8 ta asosiy energiya ishlab chiqarish tsikllarini ajratgan. Hozirgi
kunda ularning soni 20 ga yaqinni tashkil qiladi.
Alohida ta’kidlash joizki, energiya ishlab chiqarish tsikllari aslo hududiy
birlik emas, aksincha ular ishlab chiqarishning texnologik birligidir. Shu bois
bunday tsikllar nisbatan kattaroq hudud miqyosida vujudga keladi. K
o’
rinib
turibdiki, HICHM va energiya ishlab chiqarish tsikllari bir-biridan tubdan farq
qiladi; ikkinchisi birinchisining
o’
zagi
bo’l
ishi mumkin, ammo uning
o’
zginasi
emas.
Yana shu
ni e’tirof etish lozimki, umuman ilmiy nuqtai nazardan to’g’ri
bo’l
gan hududiy ishlab chiqarish majmuala
ri g’oyasi sobiq Ittifoq sharoitida
k
o’
zda tutilgan natijalarni t
o’
laligicha bermadi. Sababi-bunday majmualar
nihoyatda katta hududlarda «rejalashtirildi», ma’muriy chegaralar e’tiborga
olinmadi, ijtimoiy va ekologik omillar nazardan chetda qoldirildi, eng muhimi-
ularning yagona «egasi»
-boshqaruv organlari
bo’l
madi. Vaholanki, rivojlangan
xorijiy mamlakatlarda hududiy majmualar aynan nisbatan kichik miqyosda
yaratildi va ularning faoliyati davlatning mintaqaviy hamda munitsipial siyosatida
boshqarib tartibga solinib boriladi.
Shunday qilib, HICHMlarning ilmiy nazariy asoslari, Rossiyada, taniqli
olim Nikolay Nikolaevich Kolososvkiy tomonidan yaratildi. U ushbu masalani
iqtisodiy rayonlashtirish muammolari bilan bog’liq ravishda o’
rgandi.
Umuman olganda, N.N.Kolosovkiyning bunday dunyoqarashiga uning
transport (temir y
o’l transporti) muhandisi ekanligi va geografiya uchun an’anaviy
ahamiyatga ega
bo’l
gan kompleks yondoshu
vining uyg’unligi asos bo’l
di;
«hududqkompleks» ishlab chiqarishning hududiy birikmalari y
oki majmualarini
(komplekslarini) tashkil etadi.
Chindan ham kompleks-majmuaning
2
ilmiy-amaliy ahamiyati katta.
Chunonchi, u:
√ tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan atroflicha foydalanish;
√ ishlab chiqarishni mumkin qadar chiqindisiz yo’
lga q
o’
yish;
√ ishlab chiqarishni tizim
-tarkib asosida hududiy tashkil qilish;
√ iqtisodiy geografiya va uning asosiy tu
shunchasi
bo’l
gan iqtisodiy
rayonlarni
o’
rganish;
√ iqtisodiy rayonlar xo’j
aligi tarkibini qayta qurish va boshqalarda
ahamiyatlidir.
Aytish mumkinki, agar N.N.Kolosovskiy transport muhandisi, ya’ni
o’
ziga xos injenerlik fikrlash qobiliyatiga ega
bo’l
maganda, ehtimol, bunday ilmiy
ch
o’
qqilarga, olamshumul yutuqlarga erisha olmasdi. Sababi-transport hamma vaqt
masofa va uni kesib (kezib)
o’
tish, tashish, olib
o’tish kabi ma’nolarni bildiradi;
masofani mumkin qadar qisqartirish, «yaqinroq» yo’
l qidirish esa har qanday
muvaffaqiyatning garovi, iqtisodiy samaradorlikning asosi hisoblanadi. SHU
o’
rinda tayyor mahsulot tannarxi, qiymatida transport xarajatlari hatto 50-60
foizgacha yetishini unutmaslik kerak. Qolaversa, ishlab chiqarish korxonalarning
qulay yoki noqulay joylashuvi, mahsulotning qimmat yoki arzon
bo’l
ishi k
o’
p
jihatdan aynan transport omiliga bog’liq.
2
«
Kompleks
»
-baynalmilal tushuncha
bo’lib
, u birikma, birlashma, u yoki bu
hodisalarning
o’zaro
aloqadorlikda,
ta’sirda
mavjudligini anglatadi.
Demak, ishlab chiqarish tarmoqlarini ma’lum iqisodiy makonda o’
zaro
aloqadorlikda joylashtirish, transport omilini e’tiborga olish, barcha yordamchi
tarmoqlarni (hozirgi zamon tilida-infratuzilma shahobchalarini) umumiy tarzda
tashkil etish katta iqtisodiy samaradorlikga olib keladi. Shuningdek, bunday
samaradorlikga energiya, xom ashyo, ishchi kuchi va boshqa omillardan
to’g’ri
foydalanish, «masshtab samaradorligi» (mu
jassamlashuv) negizidagina emas, balki
«xilma
-
xillik» samaradorligi asosida erishiladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, Rossiyani amalda iqtisodiy rayonlashtirish uni
elektrlashtirish (GOELRO) rejasining dasturi bilan bog’liq bo’l
gan. Shu bois,
dastlabki iqtisodiy rayonlar, joylarda yirik elektr stantsiyalar qurish va ularning
ta’sir doirasini aniqlash nuqtai nazaridan energetika,
Do'stlaringiz bilan baham: |
