O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

10- M
A’RUZA.
 IQTISODIY GEOGRAFIYANING ASOSIY 
TUSHUNCHALARI 
 
Reja: 
1.
Hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy geografiyaning asosiy 
tushunchalaridan biri. 
2.
N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari 
to’g’risidagi
nazariyasi. 
3.
Hududiy 
ishlab 
chiqarish 
majmualarining 
funktsional 
tiplari 
va 
klassifikatsiyasi. 
4.
Energiya ishlab chiqarish tsikllari. 
5.
Hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasining amalga tatbiq qilinishi.
Tayanch s
o’
z va iboralar
:
Hududiy ishlab chiqarish majmualari, rayon 
ishlab chiqarish kombinatlari, rayonlarning kompleks muammolari, sanoat punkti, 
sanoat aglomeratsiyasi, Energiya ishlab chiqarish tsikllari
Hududiy ishlab chiqarish majmualari (HICHM) iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyaning jahon ahamiyatiga ega 
bo’lgan
nazariy yutuqlardan biridir. Uni 
yaratishda eng avvalo N.N.Kolosovkiyning xizmatini k
o’
rsatishimiz joiz. 
XX asrning yigirmanchi yillarida GOELRO, ya’ni Rossiyani elektrlashtirish 
davlat rejasi doirasida I.G.Aleksandrov ish ola bora turib va, ayniqsa, DneproGES 
loyihasini ishlab chiqish jarayonida rayon kombinatlari haqidagi 
o’
zining 
nazariyasini yaratdi. 
O’
ttizinchi yillarda esa bu muhim masalani u aniqlashtirdi, 
chuqur 
o’
rganib 
rayon ishlab chiqarish kombinatlarini
barpo etish lozimligini 
ta’ki
dladi. Keyinchalik N.N.Kolosovskiy I.G.Aleksandrovning rayon ishlab 
chiqarish kombinatlari 
to’g’risidagi ta’limotidan Ural, Sibir va Qozog’iston kabi 
yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni boyitdi va shu asosda 
o’
zining 
rayon komplekslari (kombinatlari, majmualari) 
to’g’risidagi ilmiy g’oyasini 
shakllantirdi. 
Bu, albatta, ilgarigiga qaraganda yangi bir qadam olg’a fikr edi.
N.N.Kolosovskiy 1947 yilda hududiy ishlab chiqarish (aniqrog’i, ishlab 
chiqarishning hududiy birikmalari, komplekslari) mavzuida maqola chop ettirdi. 
Uning fikricha, bu nazariyaning asosiy mohiyatini ma’lum bir hududda yoki 
iqtisodiy rayonda ishlab chiqarish korxonalari va aholi punktlarini bir-biri bilan 
bog’liq holda rivojlanishi va joylanishi tashkil etadi. U ishlab chiqarish
ning 
hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi ekanligini qayta-
qayta ta’kidladi va ayni paytda ma’lum hududda joylashgan ishlab chiqarish 
korxonalar yig’indisi hamma vaqt ham kompleks (majmua) bo’l
a olmaydi, deb 
uqtirgan edi. Bunday oddiy hududiy joylashish gruppirovkani tashkil etadi, xolos. 
Demak, biz q
o’
shimcha qilar ekanmiz, har qanday hududiy majmua bu guruh, 
ammo har qanday guruh majmua 
bo’l
avermaydi. 

---

Keyinchalik 
HICHM 
nazariyasini 
rivojlantirishga 
N.N.Baranskiy, 
N.T.Agafonov, A.G.Aganbegyan, M.K.Bandman, N.N.Nekrasov, Yu.G.Saushkin, 
T.M.Kalashnikova, 
M.N.Stepanov, 
A.I.Chistobayev, 
A.T.Xrushev, 
M.M.Palamarchuk, 
Z.M.Akramov, 
S.K.Ziyodullayev, 
A.G.Batigin, 
K.N.Bedrintsev kabi bir qator olimlar 
o’
z hissalarini q
o’
shdilar. 
Tajribalar hamda faktik materiallar shuni tasdiqlaydiki, hududiy (yoki 
geografik) mehnat taqsimoti fundamental tushuncha 
bo’l
ib, u iqtisodiy 
rayonlashtirish va hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishiga asos 
bo’l
ib xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, hududiy mehnat taqsimoti 
birlamchi, qolgan ikki tushuncha esa uning natijasidir. 
N.N.Kolosovkiy ishlab chiqarishning hududiy majmualari (yoki hududiy 
ishlab chiqarish majmualari, bizningcha, bular bir xil ma’noga ega) iborasi 
iqtisodiy rayonlar 
to’g’ri
sidagi tushuncha 
o’
rnini egallamasligi kerak; bu iqtisodiy 
rayonlarning «yadrosi»ni tashkil etadi, xolos deb uqtirgan edi. Darhaqiqat, hududiy 
ishlab chiqarish majmualari mazmun va sifat jihatdan, ayniqsa ishlab chiqarish 
korxonalarini ma’lum bir nuqtadagi yoki joydagi turg’un birikmasi sifatida 
iqtisodiy rayonlardan farq qiladi. 
S
o’
nggi yillarda bunday qarash biroz 
o’
zgardi: umuman olganda, har qanday 
bosqichdagi iqtisodiy rayonlar ham hududiy ishlab chiqarish majmualari shaklida 
k
o’
rilsa 
bo’l
adi. Masalan, 
O’zbekiston Respublikasi, Farg’ona vodiysi, Namangan 
viloyati hududiy ishlab chiqarish majmualari va h.k. Savol tug’ilishi mumkin: 
haqiqatda yoki real voqelikda hududiy ishlab chiqarish majmuasi qaerda vujudga 
keladi va har qanday joyning ishlab chiqarish korxonalari birlashmasini majmua
deb atash mumkinmi? Bu yerda, bizning fikrimizcha, masalaga har tomonlama 
yondoshish kerak va hududiy ishlab chiqarish majmualarining turli xil 
bo’l
ishini 
unutmaslik lozim. Aks holda, chalkashliklar vujudga kelishi muqarrar. 
Albatta, iqtisodiy rayon 
xo’j
aligi 
o’
zining mohiyati va maqsadiga k
o’
ra har 
tomonlama (kompleks) rivojlanishi lozim. Ana shu nuqtai nazardan iqtisodiy 
rayonlar 
xo’j
aligini real yoki potentsial hududiy ishlab chiqarish majmuasi sifatida 
k
o’
rish mumkin. Bu yerda biz tushunmovchilikka imkoniyat qoldirmaslik 
maqsadida bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarini