O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

komplekslilikdir
. Biroq, 
bu yerda kompleks ishlab chiqarishni ijtimoiy yoki hududiy tashkil etish shakli 
emas, balki masalaga, fan ob
ь
ekti va predmetiga yondashuv ma
ь
nosini anglatadi. 
Ayni paytda komplekslik geografiya fani uchun alohida usul (metod) emas 
aksincha, u asosiy tamoyillardan biri bo’lib ushbu fanning o’ziga xos va tub 
mohiyatini ifodalaydi. 
Komplekslik tamoyili o
’rganilayotgan obь
ektga atroflicha yondashuv, uni 
aloqadorlikda ko’rishni taqozo etadi. SHu maь
noda undan tizimli (sistemali) va 
oqilona foydalanish lozim. Aks holda tadqiqot natijasi, har sohada bir shingil sayoz 
yuzaki va quruq bo’lib qoladi: baьzan o’zi
nimani o’rganish kerakligini ham 
sezilmay qoladi. Binobarin ushbu tamoyil mohiyatini misli daraxt shaklida 
tasavvur qilmoq zarur: daraxt tanasi o’rganilayotgan asosiy muammo bo’lsa, uning 
shox va shoxchalari shu muammo bilan bevosita aloqador masalalar majmuasidir. 
Bunda daraxt tanasi o’ta yo’g’onlashib, shox
-shabbasiz va aksincha, shoxlar 
kattalashib, uning tanasi ko’rinmay qolmasiligi kerak. Birinchi holda 
kompleksning o’zi bo’lmaydi, ikkinchidan esa haddan tashqari masalalardan 
chetga chiqib ketmaslik k
erak. Masalan, bog’dorchilikni tadqiq qilishda temir yo’l 
transporti yoki aholining tug’ilishini o’rganish aslo talab qilinmaydi.
Demak komplekslik hamma vaqt ma
ь
lum maqsad va vazifa doirasida barcha 
hodisa va voqealikni faqat o’rganilayotgan masala atrof
ida va u bilan bevosita 
aloqador bo’lganlarni tahlil etishni ko’zda tutadi.
Hududiylikni va komplekslik tamoyillari geografiya fani uchun o’ta zarur. 
Biroq, ular o’z meьyorida bo’lishi lozim. Boshqacha aytganda, ushbu tamoyillarini 
hamma vaqt aniqlik bilan birga olib borish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, 
geografiyada 
tarixiylik
tamoyili mavjud. Bu tamoyil makon va zamon birligida 
kelib chiqadi. Zero, har qanday hodisa ma
ь
lum bir vaqtda va muayyan bir joyda 
sodir bo’ladi. Faqat o’tmishni tahlil etish orqali hozirni baholab bo’ladi, bu esa o’z 
navbatida kelajakni, istiqbolni ilmiy bashorat etishga yo’l ochadi.
Tarixiylik tamoyilining muhimligini N.Baranskiy ham ta
ь
kidlagan. Bu olim 
«mamlakat va rayonlar iqtisodiy
-geografik ta
ь
rifini shunday berganki, u oyo
g’i 
bilan yerga - geologiya, geomorfologiya va tuproqshunoslikka, tanasi bilan tarix 

---

orqali o’tishi (
A.Soliev iborasi
), boshi bilan esa siyosat va mafkuraga tayanishi, 
tarqalishi kerak, deb uqtirgan edi. Ko’rinib turibdiki, tarixiylik iqtisodiy
-geografik 
tarif va tavsifni asosiy qismini tashkil etadi. Masalan, agar Respublikamiz poytaxti 
Toshkent shahrini iqtisodiy geografik tariflamoqchi bo’lsak, uning ilk bor vujudga 
kelganidan keyin, so’nggi muhim tarixiy voqealar va bosqichlarni inobatga olinsa 
kifoya. 
Ular o’tgan asrning ikkinchi yarmida (1860 yil) Turkistoning va Rossiya 
tomonidan bosib olinishi va Toshkentning Turkiston general gubernatorining 
poytaxti vazifasini bajarishi, 
1917 yil sotsialistik inqilob yili, 1924 yili O’rta Osiyo 
Respubilikasining ta
shkil etishi, 1930 yilda O’zbekiston Respublikasi poytaxtining 
Samarqanddan Toshkentga ko’chirilishi, Ulug’ Vatan urushi yillari, 1966 yili 
Toshkentda yer qimirlashi va nihoyat 1991 yil O’zbekiston mustaqillikka 
yerishgan yili. Ana shu burilish yoki tarixiy voqealar bugungi Toshkentga, uning 
hududi, xo’jaligi va aholisi, shahar qurilishiga ozmi
-
ko’pmi o’z taьsirini o’tkazgan.
Aslini olganda, tarixsiz geografiya (geografiyasiz tarix) bo’lmaydi. Demak, 
ular bir-
birlarini to’ldiradi. Nemis olimi A.Gettner esa
tarixiylik tamoyilini inkor 
etgan. U xronologiyani rad etib, xorologiyani tan olgan. Bu jihatdan u faylasuf 
I.Kant g’oyalariga asoslangan. Albatta bunday bir tomonlamalik to’g’ri emas, hatto 
an
ьana bo’lib qolgan «Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va joylanishi» 
iborasi ham bu ikkilikning chambarchas bog’liqligini bildiradi. Bu yerda agar 
rivojlanish tarix bo’lsa, joylanish geografiya demakdir. 
Har qanday rivojlanish 
ma
ь
lum bir hudud doirasida amalga oshadi. Joylashuv esa, rivojlanishning 
hududdagi aksidan boshqa narsa emas.
Geografiya fanining tamoyillaridan yana biri