|
1.
Jismoniy mashqlar jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasi
jarayonining asosiy vositasi sifatida
Jismoniy mashqlar tarixan gimnastika, o’yinlar, sport va turizm tarzida
guruhlarga ajratilib, jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasi jarayonining asosiy
vositasi sifatida foydalanib kelingan va hozirda ham foydalanilmoqda. “Jismoniy
mashq” atamasi jismoniy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalaridan biri.
Tushunchasining ta’rifi qator mualliflar tomonidan turlicha ifodalangan.
A.D.Novikov. L.P.Matveev, B.A.Ashmarin, B.A.Shiyan va boshqa qator
mualliflar – “Jismoniy mashq” jismoniy tarbiya qonuniyatlarining talablariga javob
beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli
turkumlaridir. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, o’yinlar, sport, turizm
mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, uslubiyotlari majmuasi to’plandi va
hozirgi kun davomida uning mazmuni to’ldirilmoqda.
118
Qator darsliklarda (A.D.Novikov, L.P.Matveev, B.A.Ashmarin va boshqalar,
1966, 1979) jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixi, ibtidoiy jamoa tuzumi
davriga to’g’ri keladi deb, ularning ob’bektiv va sub’ektiv sabablarini ochib
berishga harakat qilingan.
Jismoniy mashqning vujudga kelishida ob’ektiv sabab qilib ibtidoiy
odamning qorin to’ydirish maqsadida ov qilishi, sub’ektiv sabab sifatida esa asta
sekinlik bilan uning ongning shakillanishi jarayoni qabul qilingan.
Ibtidoiy ov qilish qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odamlar o’z o’ljasini
(ovini) holdan toydirguncha quvlaganlar. Bu ovchining organnzmiga katta
jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lish talabini yuklagan. Jismoniy tayyorgarligi
yetarli bo’lmaganlarning o’zlari oviga yem bo’lganlar. Keyinchalik ibtidoiy
odamlar gala-gala bo’lib yashashga o’tganlaridan so’ng, yakka ov qilishdan ko’ra
ovga jamoa bo’lib chiqishning afzalligini tushuna boshlaganlar. Bu esa ibtidoiy
odamning ongi shakllana boshlaganligini ko’rsatardi.
Asta sekinlik bilan ibtidoiy odam qurollar: tosh, uchiga qirrali tosh boylangan
nayza, xas-cho’p bilan nomigagina berkitilib qo’yilgan choxlar va boshqalardan
foydalanishni o’rgana boshlaganlar. Bu ijtimoiy ong shakllanishidan guvohlik edi.
Ovda ishtirok eta olmay qolgan qabila urug’ining qariyalari yoshlarga toshni
nishonga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildirishda qatnasha boshladilar,
bu bilan tarbiyaga, inson jismi tarbiyasining ta’lim jarayoniningdastlabki
elementlari yuzaga kela boshladi.
Keyinchalik uloqtirish, quvib yetish yoki qochish uchun yugurish. sakrashlar
mashq qilina boshlandi. Bunga jismoniy mashqlarning hamda jismoniy tarbiyaning
elementlarini vujudga kelishi va shakllanish davri deb qarala boshlandi.
Hozirgi kunga kelib, bu mashqlar ayni paytdagi yengil atletika, gimnastika,
sport o’yinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida
jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda.
Jismoniy mashqlar xillarining ko’payishiga insonning mehnat faoliyati ham
ta’sir ko’rsatdi. Shuning uchun ham mehnat faoliyatida foydalaniladigan harakatlar
kasbiy jismoniy tayyorgarlikni yo’lga qo’yishda keng ko’lamda ishlatilmoqda.
Tarbiya amaliyotida asosan, mehnat faoliyatida qo’llaydigan harakatlarini
ko’proq mashq qiladi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik,
chaqqonlikdek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma’lum darajadagi
tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi.
Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi, harbiy
faoliyatdagi, san’atdagi ongli ravishda bajariladigan o’yinlar, raqslar, ixtiyoriy
harakatlar vosita bo’lib xizmat qildi.
Jismoniy mashqlarni mashq, qilish tabiatning tabiiy qonuni ekanligi rus
akademiklari I.M.Sechenov va I.P.Pavlovlarning ilmiy dunyoqarashlari orqali
isbotlangan. Sechenovning fikricha, ixtiyoriy harakat ong va aql bilan boshqariladi
hamda biror maqsadga yo’naltiriladi.
I.P.Pavlov esa harakatlarning fiziologik mexanizmi bosh miya po’stloq
qismining to’plash xususiyati bilan bog’liqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi,
shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishini ilmiy
isbotladi.
119
Do'stlaringiz bilan baham: |
