|
To’g’ri chiziq bo’ylab oshirish
o’z ichiga yuklamani xaftadan-xaftaga
mutanosib ravishda, moslab, asta-sekin oshirish, mashg’ulotlar orasidagi interval
ahamiyatli darajada katta bo’lmasligi e’tiborga olinishi bilan amalga oshiriladi.
Nagruzka dinamikasini pog’onama - pog’ona
oshirish qatorasiga
o’tkazilgan bir necha mashg’ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bo’lganidan
so’ng navbatdagi yangi pog’onaga o’tish, deb tushuniladi. Navbatdagi pog’onaga
“sakrash” paytida to’g’ri chiziq bo’ylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi
aytarli darajada keskin oshiriladi. Oqibatda organizmdagi nagruzkaga moslanish
jarayonlarining borishini yengillashtiruvchi stabillashuv nisbatan sezilarli namoyon
bo’ladi. Nagruzkaning qayd qilingan shakldagi dinamikasi nisbatan ahamiyatli
darajadagi yuklamalarni o’zlashtirish imkonini osonlashtiradi.
Yuklamani asta-sekin oshirishning
to’lqinsimon dinamikasi,
avvaliga
aytarli past, birmuncha sekin, lekin bir tekisda asta-sekin oshirilib boriladigan
nagruzkada, birdaniga keskin ko’tarish qilinadi va asta-sekin pasaytirilib eng
oldingi, dastlabki boshlangan nagruzkaga qaytiladi. Chunki bunday yuklamani
oshirishda organizmning funktsional moslashuvi orqada qolishi mumkin.
Moslashuv belgilari kuzatilgach, nagruzka yanada katta “to’lqin” bilan oshiriladi.
Bunda asta-sekinlikni buzilmasligi muhimdir. Shunday qilib nagruzka hajmi va
intensivligining eng katta to’lqinga olib chiqish bilan yuklama miqdorini
kattalashtirish, oshirib borish mumkin bo’ladi.
Umuman, uzoq muddat (bir necha yillar) davom etgan mashg’ulotlarda
nagruzkaning dinamikasi haqiqatdan ham to’lqinsimon yoki unga o’xshash shaklga
(formaga) kirishi ko’zlangan maqsadga olib kelishi mumkin.
Boshqa so’z bilan aytganda, jismoniy madaniyat ta’limi tarbiya jarayonining
nisbatan uzoq davom etmaydigan davrlarida, to’lqinlar qanchalar qisqa bo’lsa,
jismoniy yuklamaning to’g’ri chiziq bo’ylab va pog’onasimon tarzda oshirishning
darajasi umumiy xajmi va intensivligi aytarli darajada yuqori bo’lishi mumkin.
Natijani sodir bo’lishi qator tabiiy fiziologik jarayonlarning sabablari bilan bog’liq
bo’lib, ular mohiyat jixatidan yetakchi rol o’ynaydi:
-
birinchidan,
organizm fiziologik jarayonlarining tabiiy ritmini ifoda etuvchi
xizmat holatining davriy tebranishi va hayotiy faoliyatning umumiy rejimi;
-
ikkinchidan,
moslashuv jarayonlarining qonuniyati;
-
uchinchidan,
nagruzka hajmi va intensivligini oshirishdagi qarama-
qarshiliklardek sabablar.
Keyingi ikki holatga aniqlik kiritamiz. Organizmning shakli (formasi) va
funktsiyasining stabilligi muhim (o’ziga xos kuchga ega) bo’lib, turli organ va
sistemalardagi moslashuv jarayoni bir vaqtning o’zida bo’lmay, “qayta qurish”ga
moslashishi nagruzka dinamikasidan “orqada” qolgandek bo’ladi. Avvaliga
167
yuklama oshiriladi, yangi oshirilgan talablardan so’ng moslashuv jarayoni yo’lga
qo’yiladi.
Agar mashg’ulotdan mashg’ulotga yoki belgilangan mashg’ulotlarning bir
seriyasidan boshqa seriyasiga nagruzkaning orttirilishi davom etaversa, nagruzka
umumiy hajmining kattaligi oqibatida ertami-kechmi, baribir, organizmning
imkoniyati va unga qo’yilayotgan talablar orasida uzilish sodir bo’ladi. Bunga yo’l
qo’ymaslik uchun yuklamaning umumiy hajmining to’lqinsimon ko’tarish va
“pasaytirish” usullarini qo’llab, organizmni nisbatan kechroq moslashayotganiga
o’xshash holatni vujudga keltirishimiz lozim. Yuklamaning xajmi va intensivligi,
boshqachasiga, jismoniy ishning miqdoriy yig’indisi va uning zo’riqish bilan
bajarilish darajasi orasidagi ziddiyat birvarakayiga ma’lum chegaraga, qirraga
egaligi bilan ifodalanadi.
Mashqning yoki mashg’ulot hajmining keyinchalik oshirilishi uning
intensivligi, stabillashuv, so’ngra uning nisbatan pasayishi bilan bog’liq yoki uning
aksi bo’lishi mumkin. Shuning uchun zarur bo’lgan darajada intensivlikni
oshirishning qaysidir etapi davomida stabillashtirish va nagruzka xajmini
oshirmaslikka to’g’ri keladi.
Biroq, jismoniy tarbiya jarayoni davomida hajm hamda intensivlikning
umumiy tendentsiyasini oshirib borishda bir oz to’xtalishlar qilishga to’g’ri keladi,
ularsiz, jismoniy sifatlarning doimiy va har tomonlama rivojlanishini ta’minlab
bo’lmaydi.
Bu qarama-qarshilik nagruzka dinamikasi yordami bilan hal qilinadi. Har bir
to’lqin vaqti bilan faoliyatning bir-biriga ustma-ust tushmaydigan hajmdagi
yuklama dinamikasi va intensivlik dinamikasiga ajratgandek bo’ladi. Agar
boshlanishida vaqtning katta bo’laklari hususida gapirilganda (hafta yoki oy
nazarda tutiladi) nagruzkalarning hajmi nisbatan ko’paytirilishi sodir bo’ladi va
bunda intensivlikning sura’ti unchalik oshirilmaydi. Bunda ma’lum darajadagi
stabillashuvdan so’ng hajm qisqartirilib, intensivlik shu etap uchun eng yuqori
darajaga ko’tariladi.
“To’lqinlarning xajm va intensivligining pasayishi” - yengillashgan
yakunlovchi daqiqa hisoblanadi. So’nggi to’lqinlar ham huddi shu tuzilishda
bo’ladi. Lekin yuklamaning o’sishiga umumiy moyillik yuqori darajada o’tadi.
Bunday moyillik ko’p yillik mashg’ulotlar davomida saqlanadi, ma’lum vaqt
o’tishi bilan funktsional adaptatsiya imkoniyatlari pasayishining kuchayishi
xisobiga u umumiy yo’nalish bo’la olmay qoladi va yillik mashg’ulotlarning ayrim
etaplari ramkasidagina qo’llaniladi.
Nagruzka umumiy dinamikasining ko’p yillik aspekti “to’lqinsimon” tarzda
qo’llanilishi hozirgi kun amaliyotida ko’proq kuzatilmoqda.
Nagruzalarning to’lqinsimon oshirilishi - haftalik, oylik, yillik fon asosida
bo’lib, unga ham to’g’ri chiziqli, ham pog’onasimon shakldagi nagruzkalarning
fonidan foydalanish jismoniy tarbiyaning turli etaplaridagi konkret vazifalarning
hal qilinishi sharoiti bilan bog’liq. Nagruzkani to’g’ri chiziq bo’ylab oshirishda,
umumiy darajasi nisbatan yuqori bo’lmagan nagruzkalar va ayniqsa, asta-sekinlik
bilan imkoniyatlarni ishga tortishda qo’llaniladi. Pog’onama-pog’ona dinamika
yuqoridaginnng aksi, bajarilgan ishlar bazasida shug’ullanganlikning oshishini
168
rag’batlantiruvchi omil vazifasini o’taydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
