O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

3. Akseleratsiya.
Tashqi muhit sharoiti, irsiy dasturlar va boshqa omillar ta’siri ostida o‘sish va 
rivojlanish jarayonlarining tezlashishi akseleratsiya deyilib (lot. asseleratio 
tezlashuv), bu atamani ilk bor nemis shifokori R. Kox 1935 yilda biologiya va 
tibbiyot faniga kiritdi. Akseleratsiya faqat jismoniy o‘sishgagina emas, balki aqliy 
rivojlanishga ham taalluqlidir. Odatda guruh va davr akseleratsiyalari farqlanadi.
Ma’lum bir yoshdagi ayrim bolalarning jismonan va aqlan tengdoshlariga 
nisbatan ustun bo‘lishi – guruh akseleratsiyasiga misoldir. Hozirgi zamon bolalari 
va o‘smirlarida oldingi avlodlarga nisbatan o‘sish va rivojlanish jarayonlarining 
tezlashuvi, balog‘atga yetish davrining vaqtidan oldin boshlanishi, sensor va somatik 
tizimlarning tezroq rivojlanishini davr akseleratsiyasiga misol qilib olish mumkin. 
Keyingi 30-50 yil davomida chaqaloqlarning tana massasi 500 g, tana uzunligi esa 
2,0-2,5 sm oshib ketdi. 15 yoshli o‘smirlarda tana uzunligi 6-10 santimetrga, tana 
massasi esa 3–10 kg. ga ko‘payganligi qayd qilingan. 
Yurak-qon tomirlari, nafas olish va harakat tizimlarining akseleratsiyasi 
sportning “yosharishiga”, ya’ni sport bilan shug‘ullanuvchilar orasida yoshlarning 
ko‘payishiga olib keldi.
Jismoniy ko‘rsatkichlarning akseleratsiyasi ruhiy rivojlanishning tezlashuviga 
olib keladi. Ruhiy akseleratsiyaga hozirgi davrda ommaviy axborot vositalari: radio, 
televideniya, kompyuter va internet tarmoqlarining keng tarqalishi, axborotlar 
hajmining ko‘payishi tufayli ham sodir bo‘lishi mumkin.
Xuddi shuningdek, jinsiy yetilishda ham akseleratsiya kuzatilmoqda.Masalan, 
1900 yillarga nisbatan hozir o‘g‘il va qiz bolalarning jinsiy yetilishi o‘rtacha 2-3 
yilga tezlashgan. Chexoslovakiyada 1914 yilda qizlarda hayz ko‘rish boshlanishi 14 
yoshga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, XX asrning oxirlariga kelib 12 yoshga to‘g‘ri kelgan. 
Tabiiy va ijtimoiy muhitning o‘zgarishi bolalar akseleratsiyasiga katta ta’sir qiladi.
3 – rasm 
Bir xil yoshdagi 100 farqi mavjud bolalar 
Akseleratsiya ko‘pincha ijtimoiy, tabiiy sharoit o‘zgarishi bilan yuz beradi. 
Masalan, alimentar omil, ya’ni ovqatlanishning yaxshilanishi, uning oldingi asrlarga 
nisbatan miqdor va quvvat jihatidan yuqori darajada hamda rang-barang bo‘lishi 

---

27 
o‘sish va rivojlanishni tezlashtirgan omillardan biridir. Yana geterozis – aholining 
keng migratsiyasi natijasida turli millat, irq, kontinent, davlatlar bolalar anatomiyasi 
va ular o‘rtasida nikohlarning ko‘payishi bois tug‘ilgan bolalarning jismoniy 
rivojida nisbatan ustunlik kuzatiladi. 
Urbanizatsiya tufayli ham, ya’ni shahar aholisining ko‘payishi va ushbu 
sharoitda axborot almashinuvi tezlashganligi bois bolalarning jismoniy va ayniqsa, 
aqliy rivoji tezlashadi. Keyingi yillarda ijtimoiy va ijtimoiy gigienik sharoitning 
yaxshilanishi kasalliklarning kamayishiga, sog’lom hayot tarzini tashkil qilishga 
imkoniyat yaratib, o‘z o‘rnida akseleratsiyaga olib kelishi mumkin. Ba’zi bir 
adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda kosmik nurlarning ta’sirida 
tegishli mutatsiyalar paydo bo‘lib, ular ham akseleratsiyaga sabab bo‘lishi mumkin.
Akseleratsiyaning o‘ziga yarasha negativ taraflari ham mavjud. Masalan, 
oxirgi 50 yil ichida yangi tug‘ilgan chaqaloqlar vaznining 1-1,5 kg. ga ko‘payishi 
o‘z navbatida bolalarda semirishga moyillikni kuchaytirmoqda. Semizlik esa 
ko‘pchilik kasalliklarga, ko‘pincha yurak-qon tomirlar kasalliklari gipertoniya, 
arteroskleroz, yurakning ishemik kasalligi va boshqalarga olib kelishi mumkin.
5. Odam umrining davrlarga bo‘linishi.
Ontogenez ikkita rivojlanish bosqichiga prenatal va postnatal davrlarga 
bo‘linadi. Prenatal davr deb, organizmni ona qornidagi rivojlanish davriga aytiladi. 
Ya’ni bu davrda tuxum hujayra otalanadi va undan homila shakllanadi va 
chaqaloqning tug‘ilishi bilan tugaydi. Postnatal davr esa tug‘ilgandan to o‘lgunga 
qadar vaqtni o‘z ichiga oladi.
Hozirgi paytda amaliy pedagogika va gigienada bolaning yosh davrlari 
quyidagicha belgilanadi:
1. bog‘cha yoshgacha bo‘lgan bolalar
3 yoshgacha;
2. maktab yoshgacha bo‘lgan bolalar
3 yoshdan 7 yoshgacha;
3. maktab yoshidagi bolalar
7 yoshdan 18 yoshcha:
a) kichik maktab yoshidagi bolalar
– 7 yoshdan 11 yoshgacha;
b) o‘rta maktab yoshdagi bolalar
– 11 yoshdan 14 yoshgacha;
v) katta maktab yoshdagi bolalar
– 15 yoshdan 18 yoshgacha.

---

28 
4 – rasm. 
Rivojlanish bosqichlari 
A’zo va tizimlarning tuzilish va funksional shakllanishini e’tiborga olgan holda 
postnatal ontogenez quyidagi davrlarga bo‘linadi: 
1. chaqaloqlik davri
1 kundan 40 kungcha
2. go‘daklik davri
– 40 kundan 1 yoshgacha;
3. dastlabki bolalik davri
1 yoshdan 3 yoshgacha;
4. birlamchi bolalik davri
4 yoshdan 7 yoshgacha;
5. ikkilamchi bolalik davri:
o‘g‘il bolalarda
8 yoshdan 12 yoshgacha
qiz bolalarda
8 yoshdan 11 yoshgacha;
6. o‘smirlik davri:
o‘g‘il bolalarda
13 yoshdan 16 yoshgacha
qiz bolalarda 
12 yoshdan 15 yoshgacha;
7. navqironlik davri
o‘g‘il bolalarda
17 yoshdan 21 yoshgacha;
qiz bolalarda
16 yoshdan 20 yoshgacha;

---

29 
8. I yetuklik davri:
Erkaklarda
22 yoshdan 35 yoshgacha;
ayollarda
21 yoshdan 35 yoshgacha
9. II yetuklik davri:
Erkaklarda
36 yoshdan 60 yoshgacha;
ayollarda
36 yoshdan 55 yoshgacha;
10. keksalik davri:
Erkaklarda
61 yoshdan 74 yoshgacha,
ayollarda
56 yoshdan 74 yoshgacha;
11. Qariyalik davri
75 yoshdan 90 yoshgacha;
12. O‘ta qariyalik davri
90 va undan yuqori yosh.
Ontogenezni davrlarga bo‘lishda tibbiy xodimlar, biologlar, morfologlar, 
biokimyogarlar, geograflar va boshqa ko‘pgina mutaxassislar qatnashib, bunda tana 
uzunligining, qo‘l va oyoqlarning uzunligi, tana og‘irligi, skeletning suyaklanishi, 
tishlarning chiqishi, ichki sekretsiya bezlarining shakllanishi, jinsiy rivojlanishi, 
muskullar kuchi va boshqa antropometrik ko‘rsatkichlar hisobga olinadi.