O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Topshiriq 
1-variant 
1. Radiatsiyaviy avariyalarda aholini muhofaza qilish metodlari. 
2. Radioaktiv avariyalar masshtabi bo'yicha sinflanishi. 
2-variant 
1. Radiatsiyaviy avariyalarning asosiy zararlovchi omillari. 
2. Yutilgan miqdor tushunchasiga izoh bering. 
Izoh:
Ushbu topshiriqni bajarishda guruh jurnalining toq nomeridan o’rin olgan 
talabalar birinchi variantdagi topshiriqni, jurnalning juft nomeridan o’rin olgan 
talabalar ikkinchi variantdagi topshiriqni bajaradilar. 

---

189
AMALIY MASHG‘ULOTI № 10 
Mavzu: 
Radioaktiv moddalarni atrof-muhitga chiqarib yuborilganda yuzaga 
keladigan holatni aniqlash. 
Mashg’ulot maqsadi. 
Talabalarga radioaktiv moddalarni atrof - muhitga 
chiqarib yuborilganda yuzaga keladigan holatni aniqlashni o’rgatish.
 
Barchamizga ma’lumki, zilzila boshqa turdagi tabiiy ofatlarni, falokatlarni 
yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, yer surilishi, suv toshqini, yong’in 
chiqishi hamda kommunal-energetik tizimlarni izdan chiqishi, kimyo sanoati 
korxonalarida avariya natijasida kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM)ning 
tashqariga to’kilishi, eng ayanchlisi atom elektr stansiya (AES)larda 
radioaktiv 
moddalarni 
atmosferaga chiqib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. AESlarda va 
radioaktiv moddalar ishlatiladigan korxonalarda avariya sodir bo’lishi natijasida 
radioaktiv moddalarni atmosferaga chiqib ketishi, oqibatda juda kata hudud 
zararlanishi va fojia bilan yakunlanishi mumkin. 
Radioaktiv moddalarning o‘ziga xos biologik ta’siri shundaki, uning 
ko‘rinmasligi va sezilmasligidir. Inson sog‘ligiga ta’sir etadigan radiatsiya darajasi 
uning zararlanish turi, vaqti va chastotasiga bog‘liq. 
Tuproq qatlamining radioaktiv ifloslanishi ham juda xavflidir. So’ngi yillarda 
dunyoning bir qator mamlakatlarida radioaktiv moddalardan foydalanish (harbiy va 
tinchlik maqsadlarida) oqibatida ekologik falokatlar kuzatilmoqda. Radioaktiv 
moddalarni qazish, tashish va ishlatish jarayonida, atom bombalarini ishlashi va 
portlashi davrida, AESlarni avariyaga uchrashida, radioaktivlashgan juda mayda 
chang zarralari atmosferaga ko’tarilib, keyin yomg’ir bilan yoki o’zi yerga-tuproqqa 
tushib, uni zaharlaydi. Masalan, 1986 yil 26 aprel Chernobil AESdagi avariya 
natijasida bitta energoblok buzilib, undan tashqariga juda ko'p miqdorda chiqqan bug' 
holdagi vodorod atmosferadagi havo bilan aralashishi natijasida portlab, radioaktiv 
chiqindilar atrof-muhitga tarqalgan. Natijada yong'in sodir bo'lib, yaqin atrofdagi 
odamlar o'lgan va o'nlab odamlar turli darajadagi radiatsiya nurini olgan, juda katta 
hudud radioaktiv moddalar bilan zaharlangan, 100 mingdan ortiq odamlar 
evakuatsiya qilingan va fojiadan ko'rilgan moddiy zarar esa 8 mlrd. rublni tashkil 

---

190
etgan. 
Shu sababli ham 2000 yil 31 avgust kuni respublikamizda radiatsiyaviy 
xavfsizlikni, fuqarolar hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkini, shuningdek, atrof-muhitni 
ionlashtiruvchi nurlanish zarari ta’siridan muhofaza qilish ta’minlash bilan bog‘liq 
munosabatlarni 
tartibga 
solish 
maqsadida O‘zbekiston Respublikasining
“Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun 5 
bo‘lim va 28 moddadan iborat bo’lib, unda asosiy tushunchalarning ta’rifi berilgan 
hamda radiatsiyaviy xavfsizlikni tartibga solish, radiatsiyaviy ta’minlashga 
qo‘yiladigan talablar, radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda radiatsiyaviy xavfsizlikni 
ta’minlash qanday tartibda amalga oshirilishi lozimligi bayon etilgan. 
Radiatsiyaviy xavfsizikka doir yangi tahrirdagi tushunchalar ham kiritilgan, 
jumladan: