O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy kon metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti

Dars № 2. KARER MIKROIQLIMI VA UNING HAVO ALMASHINUVIGA TA'SIRI


1-O'quv savol. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda iqlim sharoitlari


Mikroiqlim odatda ma'lum bir hududning iqlimiga xos bo'lgan atmosfera sharoitlari to'plami bilan belgilanadi. Shamollatish nuqtai nazaridan karerlarning mikroiqlimlari tabiiy havo almashinuvini aniqlaydi va qo'shimcha ravishda ish joylarida mikroiqlim sharoitlarini shakllantiradi.
Ochiq usulda konlarni ishlab chiqishda karer mikroiqlimining o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Karyera turli iqlim sharoitlari bilan ajralib turadigan turli hududlarda joylashgan(jadval 2.1).
Majburiy tog ' - kon sanoati mavjud bo'lib, bu korxona samaradorligining pasayishiga olib keladi. Yomg'ir (yomg'ir, qor, do'l) yoki noqulay ob-havo sharoitlari bo'lmasa, texnologik majmuadan atmosferaning qo'shimcha ifloslanishi paydo bo'ladi.
Ish joyining mikroiqlimining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: havo tezligi, harorat va namlik. Tezlik, martaba havo harorati sirtdagi havo tezligi va haroratiga, shuningdek, havo oqimini isitish yoki sovutishni tezlashtiradigan termal omilga bog'liq. Shamol tezligining maksimal qiymati kunduzgi vaqtda kuzatiladi, konveksiya, inversiya esa kechasi. Ishlab chiqarilgan makonda havoning nisbiy namligi sirtdan kamroq yoki ko'proq bo'lishi mumkin.


2.1 jadval
Atmosfera haroratining martaba maydoniga bog'liqligi (vs Nikitin va Nz Bitkolovga ko'ra)

Тип климата	Широта, градус	Средняя температура января, 0С	Средняя температура июля, 0С	Годовой ход температуры, 0С	Среднегодовая температура, 0С
Арктический	80	-32,2	2	34,1	-17,2
Арктический	70	-26,9	7,2	34,1	-10,4
Умеренный	60	-16,4	14	30,4	-0,6
Умеренный	50	-7,7	18,1	25,8	5,4
Субтропический	40	4,6	23,9	19,3	14

Karyera va to'siqlarni yaratish natijasida er yuzidagi yengillikning o'zgarishi karyera mikroiqlimini tashkil etuvchi ikkita asosiy elementga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Birinchidan, issiqlik muvozanatining tarkibiy qismlari karer maydonining geometriyasiga, uni tashkil etuvchi sirtlarning yo'nalishiga, jinslarning mexanik xususiyatlarining fizikasiga va boshqalarga muvofiq qayta taqsimlanadi.
Karyera yuzasi, odatda, o'simliklardan mahrum bo'lib, atrofdagi hududdan tuproq tarkibida sezilarli darajada farq qiladi. Chuqurlashib borayotganligi sababli, karerani tashkil etuvchi eğimli tekisliklar tufayli yuzaga keladigan sirtlarning umumiy maydoni oshadi.
Turli qoplamalar, hidrasyon va boshqalar yaratish orqali tuproq yuzasi qatlami ustida sun'iy ta'sir tufayli - bir tomondan, turli jismoniy xususiyatlarga ega bo'lgan jinslarning ochilishi va ta'sir qilish, pastki yuzasi tabiati o'zgarishi bilan birga ishga qabul qilish rivojlantirish bu quyosh energiyasini taqsimlashga, issiqlikni yo'qotish va so'rishga ta'sir qiladi.
Tufayli har bir 10-30 M uchun 40s jinslarning harorat o'sishi uchun, ayniqsa, katta chuqurlikda, yer ichki issiqlik ega karer issiqlik rejimiga muayyan ta'sir.
Issiqlikning martaba yuzasiga kelishi havoning changlanishiga ta'sir qiladi. Shunday qilib, sanoat sohalarida atmosferada aralashmalar mavjudligi yozda to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlanishini 20% ga, qishda esa quyoshning past balandligi tufayli 50% ga kamaytiradi.
Shunday qilib, ulardagi tabiiy havo almashinuviga ta'sir qiluvchi karerlarning mikroiqlim xususiyatlarini belgilovchi asosiy omillar quyidagilardir: er osti sirtining tog ' - kon ishlari bilan o'zgarishi va tabiati, tuproqning sirt qatlamining jismoniy xususiyatlarida sun'iy o'zgarishlar, geotermik bosqichning ta'siri, quyosh nurlanishining oqimini kamaytirish va qayta taqsimlash.


№ 2 o'quv savol. Quyosh radiatsiyasining tarqalishi


Atmosferada rivojlanayotgan barcha termodinamik jarayonlar uchun issiqlik energiyasining asosiy manbai quyosh nuridir. Karyera sirtining bir yoki bir nechta qismiga issiqlik oqimi uning kosmosdagi yo'nalishi, burilish burchagi, yil va kunduz vaqti, bo'yash, geografik joylashuvi va boshqalarga bog'liq.
Nishab burchagi 100 dan oshmagan sirtlar uchun umumiy qiymatlar va radiatsiya tezligi yo'nalishga qarab juda oz farq qiladi.
Chuqurlikning oshishi bilan, karerada joylashgan nuqtalar uchun ufqning yaqinligi oshib boradi, natijada keyingi quyosh chiqishi va erta quyosh botishi tufayli to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlanishining davomiyligi kamayadi.
Yuqori va pastki chuqurlikdagi quyosh nurlarining davomiyligidagi farq yozda 4-6 soat, qishda esa − 8 soatgacha.
Qish oylarida kareraning katta qismi quyosh nurlari bilan yoritilishi mumkin emas, shuningdek, chuqurlikdagi yorug'likning o'zgarishi bilan uning notekisligi turli yo'nalishlarda turli yo'nalishlarda juda xarakterlidir, chunki ular turli yo'nalishlarda yorug'lik yo'nalishlariga ega. Shunday qilib, dekabrda quyoshning minimal balandligi bilan kareraning kichik bir qismi yoritilgan. Ular asosan Shimoliy, g'arbiy, Sharqiy tomonlarning yuqori ufqlari. Janubiy kengash dekabrdan aprelgacha va shunga mos ravishda avgustdan dekabrgacha soyada qoladi (uning yuqori burchaklaridan tashqari). Natijada, kareraning pastki qismi va uning Janubiy tomoni martaba maydonining qolgan qismidan ancha past issiqlik hosil qiladi va boshqa sirtlarga nisbatan issiqlik etishmasligi sharoitida bo'ladi.
Karyera va uning yon tomonidagi kun davomida bulutsiz ob-havo sharoitida umumiy radiatsiya ko'rib chiqilayotgan sirtlarda tushgan nurlarning burchaklaridagi o'zgarishlarga bog'liq. G'arbiy kemada maksimal radiatsiya ertalab 10 soat atrofida kuzatiladi va Sharqda peshindan keyin uch soatga kechiktiriladi va kunning ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. Sharqiy va g'arbiy tomonlardagi radiatsiya maksimumlari o'rtasidagi umumiy farq 5 soat atrofida bo'lib, bu ayni paytda Sharqiy va g'arbiy tomonlarga issiqlik oqimida katta farqlarni keltirib chiqaradi, bu esa ko'rib chiqilayotgan sirtlarning harorat rejimida tegishli farq bilan bog'liq. Janubiy kemada quyosh nurlanishining kunduzgi o'zgaruvchanligi kichik va maksimal boshqa tomonlarga qaraganda ancha past. Shimoliy bort karyera, ayniqsa, eğimli sirtlarga, quyosh nurlanishining eng katta oqimi bilan ajralib turadi.
Sirtlarga keladigan umumiy radiatsiya tarqoq chiziqdan iborat. Tarqalgan radiatsiya yer yuzasidan va bulutlardan aks ettirilgan, shuningdek, atmosfera gazlari molekulalari va aerozol zarralari tomonidan tarqalgan quyosh nurlanishini o'z ichiga oladi.
Yozda Janubiy tomonga keladigan radiatsiya miqdori shimolga nisbatan 4 marta, qishda esa - 7-8 marta. G'arbiy va Sharqiy tomonlar taxminan bir xil miqdordagi issiqlikni olishadi. Chuqurlikdagi umumiy quyosh nurlanishining kariyeralarida pasayish yuqori pastki qismlar uchun turli xil ta'sir qilish bilan izohlanadi va yoz va qish oylarida turli xil bo'ladi.
Yozda to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari barcha tomonlarga kiradi.
Qish oylarida Janubiy, g'arbiy va Sharqiy tomonlarning pastki qismlari faqat tarqoq radiatsiya bilan ta'minlanadi. G'arbiy va Sharqiy tomonlarning ko'pchiligi uchun qish oylarida shunga o'xshash sharoitlar mavjud.
Quyosh energiyasining vaqt oralig'ida taqsimlanishi harorat rejimini va Karyeradagi havo oqimlarining termodinamikasini aniqlaydigan o'zaro bog'liqliklarni aks ettiradi. Geografik joylashuvga qarab, quyosh energiyasining karerlardagi taqsimlanishi ma'lum bir hududning kengligiga qarab o'zgaradi, ammo umumiy naqshlar har qanday sharoitga xosdir.
Radiatsiya muvozanatining tarkibiy qismlaridan biri albedo bo'lib, kunning vaqtiga, jinslarning rangi va jismoniy xususiyatlariga bog'liq. Yozda, kariyeralardagi albedo sirtlari ertalabki va kechki soatlarda va kunduzda eng kam qiymatga ega bo'lgan oddiy kundalik o'zgarishlarga ega. Eng katta albedo yangi tushgan qorga ega (80 %). Karerlarda qor qoplamining joylashuviga qarab, ayrim joylarda chiqadigan radiatsiya miqdori boshqacha.
Quyosh energiyasini taqsimlashni belgilovchi muhim shart-bu uzoq martaba o'qining yo'nalishi. Uzoq eksa joylashgan joyda, karyera g'arbdan sharqqa qarab, asosiy rivojlanish Shimoliy va Janubiy tomondan quyosh nurlanishining turli xil miqdori bilan ta'minlanadi. Uzoq o'qning meridional uzatilishi bilan, karyera asosiy yon tomonlar uchun umumiy quyosh nurlanishining qiymati (g'arbiy va Sharqiy) taxminan bir xil, ammo vaqt ichida juda beqaror. Shunga ko'ra, ko'rib chiqilayotgan holatlarda termodinamik suratlar tubdan farq qiladi.
Karyera kengligida, issiqlik kuchlari tomonidan tashkil etilgan mahalliy oqimlar nisbatan (Janubiy) yo'nalishda nisbatan barqaror bo'ladi. Uzoq eksa meridional holatida, karyera mahalliy oqimlari kunning birinchi yarmida va Sharqda − quyosh nurlanishining kun davomida taqsimlanishiga muvofiq ikkinchi o'rinda g'arbga aylanadi.
Karyera yon tomonlarida teng bo'lmagan issiqlik taqsimoti karyera sirtining bir qismi uzoq vaqt davomida salbiy radiatsiya muvozanatiga ega bo'lishiga olib keladi, ya'ni issiqlik yo'qolishi ustunlik qiladi qabul qilish. Shu bilan birga, ichki inversiyalarning paydo bo'lishiga yordam beruvchi vaziyat yaratiladi.


№ 3 o'quv savol. Karerlarda tuproqning va pochvaning harorat rejimi.


Tuproqning termal rejimini shakllantirish va shuning uchun havo quyosh nuriga va chuqur issiqlikka bog'liq. Yerning harorat sohasida ikki zonalar mavjud: quyosh energiyasidan kelib chiqqan holda aniqlangan, 10-30 m chuqurlikka cho'zilgan heliozon; geotermozon-chuqur issiqlik manbalaridan kelib chiqqan haroratning doimiy taqsimlanishi bilan.
Ish joylari ichida yonlarning isishi farqlanadi. Eng issiq Shimoliy tomon, bu esa o'z navbatida uning haroratini yuqori darajada ushlab turadi.
Turli jinslarning ochilishi, turli qoplamalarni yaratish va sirtlarni namlash tufayli karyera sirtining o'zgarishi tuproqning termal rejimiga va uning sirt qatlami bilan o'zaro ta'siriga ta'sir qiladi.
Qorong'i qoplamalarni qo'llash sirt harorati 15-20°ga oshishiga olib keladi. Engil qoplamalar uchun kunning ko'p qismida past salbiy harorat bilan ajralib turadi, bu esa quruqlikdagi havo qatlamlarining egilishiga olib keladi.
Turli qoplamalarni qo'llash, issiqlik taqsimotidagi farqni karyera tomonlariga mustahkamlash yoki kamaytirish, shuningdek, havo almashinuvini tartibga solish imkonini beradi.
Karyera turli uchastkalarini isitishning beqarorligi mahalliy havo oqimlarining tegishli rivojlanishi bilan erga tushadigan havo qatlamida harorat heterojenitesinin paydo bo'lishi uchun sharoit yaratadi. Karyera turli yuzalar orasidagi harorat farqi vaqt ichida juda o'zgaruvchan va ba'zi hollarda qarama-qarshi yo'nalishdagi tomonlar uchun 15-20° ga va bir tomondan 8-100 ga etadi.
Mahalliy oqimlarning ta'siri kunduzgi vaqtda Janubiy yo'nalishdagi oqimlarning ustuvor rivojlanishi bilan sezilarli darajada namoyon bo'ladi. Bulutli ob-havo sharoitida, kechalari, shuningdek, qish mavsumida, karyeralarda mahalliy oqimlarning roli zaiflashadi.