O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

kuch-g‘ayrat, o‘y-hayol, aql-zakovat, el-yurt
va boshqalar. To‘g‘ri bunday nutqiy vositalarning tuzilish jihatdan tenglari ham 
bor: 
orzu-umid, shosha-pisha, mo‘l-ko‘l, ust-bosh, shirin-shakar, meva-cheva, 
katta-kichik, yig‘im-terim
kabilar. Ba’zan juft va takroriy so‘zlardagi ikkinchi 
komponentga nisbatan birinchisining ko‘p tovushdan iboratlari ham uchraydi: 
tartib-qoida, mahalla-ko‘y, rang-ro‘y kabi. Lekin, juft so‘zlar tarkibidagi birinchi 
komponentning nisbatan ixcham shaklda bo‘lishi yetakchi xususiyatdir. 
Umuman olganda, gazetada qo‘llanayotgan juft va takroriy so‘zlarni asosan 
ikki katta gruppaga bo‘lishga to‘g‘ri keladi. 
1. Og‘zaki nutqda keng qo‘llanadigan, gazeta tiliga singib ketgan juft va 
takroriy so‘zlar: 
kiyim-kechak, to‘lib-toshib, tejab-tergab, oqizmay-tomizmay, 
yolg‘on-yashiq, dori-darmon, tosh-tarozi, bosh-qosh, savdo-sotiq, meva-cheva, 
narx-navo, ust-bosh, bola-chaqa, bosar-tusar, pala-partish, bo‘y-bas
t kabi. 
2. Yozma nutqning, ayniqsa, siyosiy gazeta nutqining o‘zida yuzaga kelgan 
juft va takroriy so‘zlar. Bugungi kunda o‘zbek matbuotida ular og‘zaki nutqdan 
kirgan juft so‘zlar bilan birlikda qo‘llanib, gazeta tilining o‘ziga xosligini 
ta’minlovchi omillardan biri bo‘lib qolmoqda. Bularning aksariyati ijtimoiy 
taraqqiyot, demokratik jarayonlar va siyosiy jarayonlarning faollashuvi tufayli 
xalqaro aloqalar va tillar hamkorligi natijasida yozma nutqda paydo bo‘lgan 
yangi juft so‘zlardir. Bu juft so‘zlar, bir tomondan, ijtimoiy-siyosiy islohotlar va 
ilmiy-texnikaviy taraqqiyot tufayli yangi-yangi tushunchalarni ifodalash 
zaruriyati natijasida va rus tilining ta’siri bilan yuzaga kelgan bo‘lsa, ikkinchi 
tomondan, tilimizda avvaldan mavjud bo‘lgan leksik vositalarning faollashishi, 
bu faollashuv yozma nutq ta’sirida ro‘y berganligini mujassamlashtirgan juft 

---

43 
so‘zlardan iboratdir. Shunga ko‘ra, bu turkumdagi juft so‘zlarni ikki guruhga 
bo‘lib o‘rganamiz: 
a) Yozma nutq ta’sirida avvaldan mavjud nutqiy vositalarimizning 
faollashuvi tufayli paydo bulgan juft so‘zlar: 
hisobot-saylov, shart-sharoit, 
tartib-qoida, g‘ayrat-shijoat, qonun-qoida, qo‘llab-quvvatlash, shon-shuhrat, 
fikr-mulohaza, taklif-mulohaza, ona-zamin, xohish-iroda, xohish-istak, xatti-
harakat, oqibat-natija, qurol-yarog‘, tinch-totuv, qiyofa-siymo, talab-ehtiyoj, 
orzu-intilish, savol-javob, aql-idrok, baxt-saodat, hurmat-e’tibor, obro‘-e’tibor, 
diqqat-e’tibor, hurmat-ehtirom, voqea-hodisa, kuch-qudrat, baxt-iqbol, tevarak-
atrof, ilm-ma’rifat, ilm-fan, ta’rif-tavsif, to‘la-to‘kis, atrof-muxit, oziq-ovqat, 
savdo-sanoat, qand-shakar, aql-idrok, aql-zakovat, chora-tadbir, kuzgi-qishki, 
yig‘im-terim
va boshqa so‘zlardir. 
b) Ijtimoiy-siyosiy islohotlar, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot hamda davlat va 
jamiyat hayotidagi demokratik jarayonlarni tushunchalarni anglatuvchi, siyosiy 
nashrlarda keng qo‘llanuvchi juft so‘zlarki, bularning aksariyati asosan gazetada 
paydo bo‘lgan leksik standartlar desak ham yanglishmaymiz: 
siyosiy-ommaviy, 
siyosiy-tashkiliy, iqtisodiy-siyosiy, ommaviy-siyosiy, g‘oyaviy-badiiy, ilmiy-
innovatsion, ilmiy-nazariy, g‘oyaviy-tarbiyaviy, g‘oyaviy-siyosiy, ma’naviy-
ma’rifiy, madaniy-maishiy, axloqiy-tarbiyaviy, madaniy-tarbiyaviy, moddiy-
madaniy, siyosiy-ijtimoiy, ilmiy-nazariy, ijtimoiy-iqdisodiy, ijtimoiy- siyosiy, 
axborot-qidiruv, ilmiy-ommabop, g‘oyaviy mafkuraviy, uquv-ishlab chiqarish, 
o‘quv-tajriba, o‘quv-tarbiya, irrigatsiya-melioratsiya, ishchi-xizmatchi, talaba-
yoshlar, o‘quvchi-yoshlar, yurak-tomir, qon-tomir, oshqozon-ichak, me’da-