O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Induktiv xulosa chiqarish e
mpirik umumlashtirish shaklida amalga oshib, unda 
birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanishini kuzatish 
asosida, shu belgining mazkur sinfga tegishli barcha predmetlarga xosligi haqida 
xulosa chiqariladi
. 
Induksiya asosida chiqarilgan xulosalar ilmiy bilishda о‘rnatilgan turli empirik 
qonunlar, yaratilgan umumlashmalar tarzida о‘z aksini topadi, predmet va hodisalar 
haqidagi bilimlarimizni oshiradi. 
Induktiv xulosa chiqarish bilvosita xulosa chiqarish hisoblanadi, ya’ni uning 
asoslari ikkita va undan ortiq mulohazalardan tashkil topgan bо‘ladi. Ular, odatda, 
yakka predmet yoki predmetlar sinfining bir qismini ifoda qiladilar. Xulosada esa, bir 
mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasiga nisbatan umumiy hukm tarzidagi 
fikr hosil qilinadi. 
Demak, induktiv xulosa chiqarishda yakkalik, juz’iylik va umumiylikning 

---

295 
dialektik aloqasini kuzatamiz. Ayrim faktlarni ifodalaydigan, juz’iy xarakterga ega 
bо‘lgan bilimlar umumiy bilimlarni hosil qilish uchun mantiqiy asos bо‘lib xizmat 
qiladi. Takrorlanib turuvchi turg‘un aloqalar, odatda, predmetlarning muhim zaruriy 
aloqalaridan iborat bо‘lgani uchun, bu umumiy bilimlar qonuniyatlarni ifodalaydilar. 
Asoslardagi yakka va juz’iy faktlar haqidagi bilimlar esa ana shu qonuniyatlarning 
namoyon bо‘lishini qayd etadilar.
Induktiv xulosa chiqarishning ikkita turi: tо‘liq va tо‘liqsiz induksiya farq 
qilinadi. 
Tо‘liq induksiyada
birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub har bir 
predmetga xosligini aniqlash asosida, shu belgining berilgan sinf predmetlari uchun 
umumiy belgi ekanligi haqida xulosa chiqariladi. 
Tо‘liq induksiya predmetlarning kichik sinfiga, elementlari yaqqol kо‘zga 
tashlanib turadigan, miqdor jihatdan cheklangan yopiq sistemalarga nisbatan xulosa 
chiqarishda ishlatiladi. Masalan, Quyosh tizimiga kiruvchi planetalar, NATOga a’zo 
davlatlar, birorta shaharda joylashgan korxonalar va shu kabilar haqidagi xulosalarni 
tо‘liq induksiya yо‘li bilan olish mumkin. Xususan, Quyosh tizimiga kiruvchi 
planetalar harakatining yо‘nalishi soat strelkasi harakati yо‘nalishiga teskari ekanligi 
haqidagi xulosa aynan ana shu usul yordamida hosil qilinadi. Tо‘liq induksiyada 
muhokamaning qurilish shakli quyidagi kо‘rinishga ega: 
S1 predmeti R belgiga ega. 
S2 predmeti R belgiga ega. 
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 
Sn predmeti R belgiga ega. 
Faqat S1, S2,..., Sn largina S 
sinfini tashkil etadi. 
S sinfining har bir predmeti R belgiga ega. 
Simvolik ifodasi esa quyidagicha: 
R (x1) 

---

296 
R (x2) 
... ... ... 
R (xn) 
ЄS 

x((xЄS) →(x))
Tо‘liq induksiya predmetlarning kichik sinfi haqida empirik materiallarni 
umumlashtirish yо‘li bilan xulosaviy bilim olishning samarali vositasi bо‘lib, 
xulosasi aniq bо‘lishi bilan ajralib turadi.