O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Sillogizmning tarkibi
xulosa asoslari (praemissae) va xulosa (conslusio)dan 
tashkil topgan. Xulosa asoslari va xulosadagi tushunchalar 
terminlar
deb ataladi. 
Xulosaning mantiqiy egasi – S 
– kichik termin
(terminus minor), mantiqiy kesimi – 
R – 
katta termin
(terminus major), deb ataladi. Xulosa asoslari uchun umumiy 
bо‘lgan, lekin xulosada uchramaydigan tushuncha – M – (terminus medius) 
о‘rta 
termin
deb ataladi. Asoslarda katta terminni о‘z ichiga olgan mulohaza katta asos, 
kichik terminni о‘z ichiga olgan mulohaza kichik asos deb ataladi. 
S – kichik termin; 
M – о‘rta termin; 
R – katta termin. 
О‘rta termin katta va kichik terminni bog‘lovchi mantiqiy element hisoblanadi. 
Sillogizm aksiomasi 
Aksiomalar isbot talab qilmaydigan isbotsiz chin deb qabul qilingan nazariy 
mulohazalar bо‘lib, ular vositasida boshqa fikr va mulohazalar asoslab beriladi. 
Sillogizmning aksiomasi xulosalashning mantiqiy asoslanganligini ifodalaydi. 
Sillogizm aksiomasini terminlarning hajmi yoki mazmuniga kо‘ra, ya’ni atributiv 
ta’riflash mumkin. 
Sillogizm xulosasining asoslardan zaruriy keltirib chiqarilishi quyidagi qoidaga 
asoslanadi: 
«Agar bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bо‘lsa, ikkinchi buyum esa 
uchinchi bir buyumning ichida bо‘lsa, unda birinchi buyum ham uchinchi buyumning 
ichida joylashgan bо‘ladi» yoki «Bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bо‘lsa, 
ikkinchi buyum esa uchinchi bir buyumdan tashqarida bо‘lsa, unda birinchi buyum 
ham uchinchi buyumdan tashqarida joylashgan bо‘ladi».
Bu qoidani quyidagi 
shakllar yordamida ifodalash mumkin. 
S 
M 
P 
S 
M 
P 
S 
P 
M 

---

279 
Bu qoida sillogizm aksiomasi mohiyatini terminlarning hajmi munosabatlari 
asosida tushuntirib beradi. Demak, sillogizm aksiomasining mohiyati quyidagicha: 
buyum va hodisalarning sinfi tо‘g‘risida bildirilgan tasdiq yoki inkor fikr shu sinf 
tarkibidagi barcha buyum va hodisalarning har biri yoki ayrimlar ham taalluqli fikr 
hisoblanadi.
 
Masalan: 
Tafakkur shakllari obyektiv xususiyatga ega. 
Tushuncha tafakkur shaklidir.
 
Tushuncha obyektiv xususiyatga ega. 
Sillogizm aksiomasini atributiv ifodalaganda predmet bilan uning belgisi 
о‘rtasidagi munosabatga asoslaniladi
: 
biror buyum, hodisa belgisining belgisi, shu 
buyum, hodisaning belgisidir; buyum, hodisa belgisiga zid bо‘lgan narsalar buyum, 
hodisaning о‘ziga ham ziddir.
 
Sillogizm aksiomalarida fikr shakli va mazmuni о‘zaro uzluksiz, obyektiv 
bog‘langan bir butunning ayrim tomonlarini ifodalaydi. Bu bir tomondan, hamma 
umumiylikka juz’iylik va yakkalik xos ekanligini va har bir yakkalik juz’iylik, 
umumiylik xislatiga ega bо‘lishini ifodalasa, ikkinchi tomondan, buyum va belgining 
о‘zaro uzviy bog‘langanligi, ya’ni buyumlar jinsi ayrim о‘ziga xos belgiga ega 
bо‘lsa, albatta, bu belgi shu jinsdagi hamma buyumlar uchun ham xos belgi bо‘lishini 
ifodalaydi. Bular esa, о‘z navbatida, yakkalik va umumiylik hamda miqdor va sifat 
о‘rtasidagi dialektik aloqadorlikning tafakkur jarayonida о‘ziga xos namoyon 
bо‘lishidir.