O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Sabab va oqibat.
 
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va tarixiy-
tadrijiy rivojlanish tamoyiliga ko’ra, ularning mazmuni va shakli o’zgarib turadi. O’z 
navbatida, har qanday sistemaning elementlari o’rtasidagi strukturaviy bog’lanish 
konkret mazmunga ega bo’lib, unga mos mazmunlarda o’z ifodasini topadi. 
Boshqacha qilib aytganda, mazmun va shakl o’rtasidagi aloqadorlik, bog’lanish, 
munosabatning xarakteri muayyan sababga asoslanadi. Ya’ni, narsa va hodisalarning 
sistema shaklida namoyon bo’lishi, muayyan sabab oqibatidir. Demak, narsa va 
hodisalarning tadrijiy rivojlanishi sabab-oqibat munosabatlari tarzida namoyon 
bo’ladi. Shunga ko’ra, sabab — biror narsa va hodisa rivojlanish jarayonining 
oqibatidir. 
Narsa 
va 
hodisalarning 
rivojlanishi 
jarayonidagi 
sabab 
va 
oqibat 
munosabatlarini bilishda, ularning makon va zamondagi tarixiy va mantiqiy izchilligi 
muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, bir tomondan, har qanday sabab avvalgi 
hodisalar yoki ularning rivojlanish oqibati tarzida namoyon bo’ladi. Ikkinchi 
tomondan esa, bu oqibat keyingi rivojlanishning sababi bo’lib hisoblanadi. 

---

171 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi asos bo'lgan sabablar tizimi mavjud. Ularni 
shartli ravishda: asosiy va asosiy bolmagan, muhim va muhim bolmagan sabablarga 
ajratish mumkin. 
Sababning mohiyati avvalgi hodisalarning oqibati sifatida vujudga kelayotgan 
hodisalar uchun sababligidadir. Shunga ko’ra, sababni bir vaqtning o’zida oqibat 
tarzida qarash mumkin. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, har qanday oqibat sabab 
tarzida namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, sababni narsa va hodisalarning rivojlanish 
jarayonidagi makon va zamondagi davriy takrorlanishdan farqlash kerak. Chunki, 
sabab mavjudlikning genetik bog’lanishlarini, aloqadorliklarini ifodalashi bilan 
birgalikda, ularning istiqbollarini ham belgilab beradi. Hegel tili bilan aytganda, 
sabab-mohiyatning harakatdagi mavjudlik holatidir. Sabab falsafiy kategoriya sifatida 
quyidagi xususiyatlarga ega: 
1)
uning obektiv xarakteri narsa va hodisalarning ichki, tarkibiy elementlari 
munosabatlariga xos bo’lib, mohiyatning real mavjudlik holatini ifodalaydi; 
2)
sababning konkretligi narsa-hodisalarning xususiyatlaridan kelib chiqadi, 
hamda uning individualligini ta'minlaydi; 
3)
sabab umumiy xarakterga ega bo’lib, hech qanday narsa va hodisaning 
rivojlanishi sababsiz sodir bo’lmaydi; 
4)
sabab zaruriy bo’lib, muqarrar ravishda, muayyan oqibatlarni keltirib 
chiqaradi; 
5)
sababning uzluksizligi, bir tomondan, turli sabablarning izchil 
bog’lanishiarini, munosabatlarini, ikkinchi tomondan, har bir sababning oqibat 
tarzida oldingi sabab bilan bog’liqligini xarakterlaydi.