O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Ibn Rushddir 
(1126—1198-yillar). 
Ibn Rushd Arastuning falsafiy qarashlarini davom ettirdi va, shu asosda, o’ziga 
xos falsafiy tizimni yaratdi. U o’z qarashlarida Xudoning mavjudligini e’tirof etsa-da, 
dunyoni Xudo yaratmagan, uning ibtidosi ham, intihosi ham yo’q, deydi. Uning 
fikricha, materiya benihoyat abadiy va azaliy bo’lib, moddiy dunyoda faqat zaruriyat 
hukm suradi, Xudo ham shu zaruriyatga boysunadi. 

---

53 
Ibn Rushd „ikki haqiqat“ to’g’risidagi ta’limotni ham yaratdi. Bu ta’limotda 
aytilishicha, ilmiy-falsafiy fikr erishgan haqiqat — haqiqiy bilim, diniy ta’limotlar 
mavjud haqiqatlarga mos kelmasligi ham mumkin. 
Ibn Rushd o’zining Abu Hamid Muhammad G’azzoliy asari — „Taxofut al-
falosifa“ („Faylasuflarni rad etish“) ga qarshi yozgan „Taxofut-ut-taxofut“ 
(„Faylasuflarni rad etishni rad etish“) asarida G’azzoliy ta’limotini qattiq tanqid 
qiladi. U, kishi oliy kamolotga faqat zikr-u sano orqali emas, balki ilmiy-falsafiy 
bilimlami egallash orqali erishadi, deb ta’lim beradi. Ibn Rushdning bu ta’limoti 
O’rta asrdagi Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida, keyinchalik esa, Uyg’onish davri 
Yevropa mamlakatlarida falsafiy qarashlar rivojlanishida katta rol oynaydi. U O’rta 
asr hurfikrliligining eng yirik namoyandalaridan biri bo’lgan. 
Kalom va Mu’tazila g’oyalari O’rta Osiyo mutafakkirlarining falsafiy 
qarashlarida ham o’z ifodasini topadi. 
X asrda yashagan Turkistonlik olimlar Abul-Qosim Samarqandiy va Abu 
Mansur as-Samarqandiy bergan ma’lumotlarga ko’ra, 
Mu’tazilagbyalari
Samarqand, 
Buxoro madrasalarida ham keng tarqalgan, ular bilan Kalom falsafasi tarafdorlari 
o’rtasida katta munozaralar olib borilgan. Ray shahrining qozikaloni Qozi 
Abdujabbor 
mu ‘tazila falsafasi
tarafdorlariga boshchilik qilgan. U har qanday 
bilimni mantiqiy dalillar asosida himoya qilish zarurligini ko’rsatgan. Shu bilan 
birga, u islom aqidalari, shariat talab va taqiqlariga ko’r-ko’rona rioya qilish mumkin 
emasligini ham ko’rsatgan. 
Xorazmlik olimlar Abu Mudar binni Jarir-al-Dabbiy alIsfahoniy, Abul-Qosim 
ibn Umar az-Zamaxshariy, Imom Tojiddin Muhammad Abdu-ul-Karim ash 
Shahristoniylar 
Mu’tazila ta’limotini
ochiqdan-ochiq himoya qilib, falsafada 
ratsionalistik yo’nalishni ancha yuksak bosqichga ko’tardilar. O’z zamonining eng 
yirik, obro’-e’tiborli olimlaridan bin bofigan Abu Mudar Urganchda kuchli mu’tazila 
maktabini tashkil etgan. Uning shogirdi bo’lgan Zamaxshariy qattiq ta’qib va 
tazyiqlarga qaramay, mu’tazila e’tiqodidan yuz o
l
girmagan, mustaqil aqliy 
mulohazalar haqiqatni bilishning asosiy sharti ekanini ko’rsatgan, ratsionalizm — 
aqliy bilimlarni, mantiqiy dalillarni ko’r-ko’rona e’tiqoddan ustun qoygan. 

---

54