O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

II. Argument (asos)larga taalluqli xatolar: 
1. 
Asoslarning xatoligi. Tezis isbotlanganda yoki rad etilganda xato 
argumentlarga chin deb asoslanish natijasida ataylab yoki bilmasdan mantiqiy xatoga 
yо‘l qо‘yiladi. Masalan, qadimgi grek faylasufi Fales о‘z ta’limotini hamma narsa 
suvdan paydo bо‘lgan, degan fikrga asoslanib yaratgan. 
2. 
Asoslarni avvaldan taxminlash shaklidagi xato. Tezis isbotlanmagan 
argumentlarga asoslansa, bunday argumentlar tezisning chinligini isbotlamaydi, balki 
tezisning chinligi taxminlanadi, xolos. 
3. 
«Aylanma isbot etish» deb nomlanuvchi xato. Tezisning chinligi 
argumentlar orqali, argumentlarning chinligi tezis orqali isbotlansa mantiqiy xatoga 
yо‘l qо‘yiladi. Masalan, «Sо‘zning qudrati fikr bilan о‘lchanadi», degan tezisni 
«Fikrning qudrati sо‘z bilan о‘lchanadi», deb isbotlasak, yuqorida aytilgan xatoga 
yо‘l qо‘yiladi. 
III. Isbotlash usuli (demonstratsiya) bilan bog‘liq xatolar
. 
1. 
«Yolg‘on (soxta) isbotlash». Agar tezis uni isbotlash uchun keltirilgan 
argumentlardan bevosita kelib chiqmasa, mantiqiy xatoga yо‘l qо‘yiladi. Bunda 
tezisga aloqador bо‘lmagan argumentlarga asoslaniladi. Masalan, «A shaxs yomon 
odam», degan tezis «Tunda yomon odamlargina kо‘chada yuradi», «A shaxs 
kо‘chada tunda yuribdi» degan argumentlar bilan asoslansa, fikr yuzaki (soxta) 
isbotlangan bо‘ladi. 
2. 
Shartlangan fikrdan shartlanmagan fikrga о‘tish. Muayyan vaqt, 
munosabat doirasida chin bо‘lgan (shartlangan) fikrni, doimiy, о‘zgarmas chin fikr 
deb qabul qilish natijasida mantiqiy xatoga yо‘l qо‘yiladi. 
3. 
Xulosa chiqarish qoidalarining buzilishi bilan bog‘liq bо‘lgan xatolar: 
a) deduktiv xulosa chiqarishda uchrashi mumkin bо‘lgan mantiqiy xatolar. Bu 

---

321 
haqda deduktiv xulosa chiqarish mavzusida batafsil ma’lumot berilgan; 
b) induktiv xulosa chiqarishda uchrashi mumkin bо‘lgan mantiqiy xatolar. 
Bular «shoshib umumlashtirish» va «undan keyin, demak, shuning uchun», deb 
ataluvchi xatoliklardir. Masalan, bir-ikki talabaning darsga mas’uliyatsizlik bilan 
munosabatda bо‘lishini umumlashtirib, «hamma talabalar mas’uliyatsiz», deb 
ta’kidlash xatodir; 
v) analogiyada uchrashi mumkin bо‘lgan mantiqiy xatolar. Bular «yolg‘on 
analogiya» bilan bog‘liq xatolardir. Unda tasodifiy belgining zaruriy deb olinishi, 
faqat birgina о‘xshash belgiga asoslanishi yoki mutlaqo taqqoslab bо‘lmaydigan 
hodisalarning о‘zaro taqqoslanishi natijasida fikrda chalkashliklar yuzaga keladi. 
Mantiqiy xatolar tafakkur qonunlarini buzish, xulosa chiqarish qoidalariga amal 
qilmaslik natijasida yuzaga keladi. Mantiq tarixida isbotlash jarayonida ataylab 
(qasddan) xatoga yо‘l qо‘yuvchilar –