O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti

1.5. Xom – ashyo va materiallarning sarf balansi 

Markaziy  Qizilqum  fosforiti  Toshqo‘ra  konidan  olingan  yuvib  quritilgan  va 

yuvib  kuydirilgan  kontsentratlarning  kimyoviy  va  dis‘erslik  tarkibi  quydagi 

jadvalda keltirilgan (jadval. 1,2). 

 

---

34 

 

1-jadval. 

Tashkura fosforitini kimyoviy tarkibi 

Fosforit 

Tarkibi, og‘.% 

P

2

O

5

 

CaO 

MgO 

CO

2

 

R

2

O

3

 

SO

3

 

F 

H

2

O 

H.O. 

Fosforit 

uni 

Yuvib 

quritilgan 

kontsentrat 

Yuvib 

kuydirilgan 

kontsentrat 

17,0 

 

24,0 

 

25,0 

44,6 

 

46,2 

 

48,2 

0,83 

 

0,94 

 

0,50 

15,0 

 

9,1 

 

1,3 

2,71 

 

0,83 

 

1,6 

3,02 

 

3,8 

 

2,6 

1,7 

 

2,8 

 

2,7 

1,92 

 

1,1 

 

0,98 

11,84 

 

7,6 

 

8,73 

 

 2-jadval. 

Fosforitni disperslik tarkibi, og’. % 

Fosforit 

-2+1mm 

-

1+0,5mm 

-

0,5+0,315mm 

-0,315+0,16mm 

-

0,16mm 

Fosforit uni 

Yuvib 

quritilgan 

kontsentrat 

Yuvib 

kuydirilgan 

kontsentrat 

0,16 

 

0,22 

 

- 

3,50 

 

2,01 

 

- 

11,04 

 

3,46 

 

22,6 

58,62 

 

34,46 

 

27,8 

26,68 

 

59,85 

 

48,8 

 

Markaziy  Qizilqum  fosforit  xomashyolaridan  kamerali  usulda  oddiy 

superfosfat    sulfat  kislotali  parchalash  amalga  oshiriladi.  Laboratoriya  sharoitida 

bizga  forforli  stakan,  lapkalari  keng  meshalka,  qo‘shilayotgan  kislotaning 

kontsentratsiyasi  aniq  bo‘lishi  kerak.    Stakanda  parchalanish  vaqti  1,5-2  soat, 

harorat esa 65-75°Cda olib boriladi. 

  

---

35 

 

3-jadval. 

Kislotali superfosfata tarkibi 

Ko‘rsatkichlar 

Boyitilmagan 

ruda, H

2

SO

4

 58% 

kontsentratsiyasi, 

H

2

SO

4

 100% li 

me‘yori 

Yuvib 

quritilgan 

kontsentrat, 

H

2

SO

4

 60% 

kon-yasi  

H

2

SO

4

 100% li 

me‘yori 

Yuvib 

kuydirilgan  

kontsentrat,  

H

2

SO

4

 62% 

kontsentratsiyasi,  

H

2

SO

4

 100% li 

me‘yori 

P

2

O

5umm.

, og‘.% 

P

2

O

5o‘z.

, og‘.% 

P

2

O

5suv.

, og‘.% 

P

2

O

5er.

, og‘.% 

P

2

O

5o‘z. 

: P

2

O

5umm.

, % 

P

2

O

5suv. 

: P

2

O

5umm.

, % 

P

2

O

5er. 

: P

2

O

5obo‘.

, % 

H

2

O, og‘. % 

9,63 

9,02 

8,09 

4,43 

93,7 

84,0 

46,0 

15,3 

13,00 

11,80 

11,76 

6,21 

90,5 

90,4 

47,77 

16,93 

13,91 

12,11 

11,98 

2,73 

87,1 

86,2 

19,63 

10,79 

Kislotali  mahsulotni    donadorlashda  laboratoriya  sharoitida  ammika  gazida 

kerakli  pH  gacha  yerkazildi.  Quritash  haroratini  80-95°C  da,  umumiy  kimyoviy 

tarkibini  laboratoriya  sharoitida  aniqlash  mumkin  bo‘lgan  metodlardan 

foydalanildi. [

13

]. 

  Bunda  kislotali  superfosfat  ni  ammoniylashda  pH  4  bo‘lganda  erkin  fosfor 

kislotasi  monokalsiyfosfat  ko‘rinishida  bo‘ladi.  pH  5-5,5  bo‘lganida  esa  suvda 

eruvchan  formadagi  fosfor  7-10%,  o‘zlashuvchan  xolatdagisi  esa  30%  bo‘ladi.  

Ammoniylashni  davom  ettirganimizda  mahsulot  pH  6,5  -  6,7  bo‘lganida 

o‘zlashuvchan fosfor tasayishini aytishimiz mumkin.   

Ammoniylangan  superfosfat  ning  kimyoviy  tarkibi,  maqbul  rejimi,  hamda 

tovarlik xossalari 4-jadvalda keltirilgan. 

  

 

---

36 

 

4-jadval. 

Ammoniylashtirilgan superfosfat ning kimyoviy tarkibi 

Ko‘rsatkichlar 

Boyitilmaga

n xomashyo 

Yuvib 

quritilgan  

kontsentrat 

Yuvib 

kuydirilgan 

kontsentrat 

P

2

O

5um.

, og‘.% 

P

2

O

5o‘z.

, og‘.% 

P

2

O

5suv.

, og‘.% 

P

2

O

o‘z. 

: R

2

O

5og‘.

, % 

P

2

O

5vodn. 

: P

2

O

5um.

, % 

     N, og‘.% 

     H

2

O, og‘. % 

Gigrosko‘lik nuqtasi, % 

Donalar mustaxkamligi, MPa 

Yo‘ishqoqligi  

 

10,50 

9,95 

6,93 

94,8 

66,0 

0,72 

3,37 

72,0 

3,74 

14,73 

14,10 

12,53 

96,5 

86,8 

1,05 

1,54 

72,1 

2,75 

14,65 

13,90 

13,01 

95,3 

88,8 

0,98 

2,71 

70,6 

6,01 

 

  Ushbu  olingan  ma‘lumotlar  O‘zbekiston  Res‘ublikasi  Fanlar  akademiyasi 

Umumiy  va  noorganik  kimyo  institutining  ―Fosforli  o‘g‘itlar‖  laboratoriyasida 

oingan.  Hamda  texnologiyani  olib  borish  rejimlari,  kislota  me‘yori  va 

maxsulotning fizik – kimyoviy taxlili ham o‘rganilgan.  

1. Parchalanishi 

  Fosfat xomashyosini sarfi, t/soat                          11,6 

  H

2

SO

4

 me‘yori stexiometriyada, %                        100 

  H

2

SO

4

 kontsentratsiyasi, %                                     60 

  H

2

SO

4

 sarfi, t/soat                                                 12,2   

  Ruxsat berilgan miqdorlar:  

   

 H

2

SO

4

 me‘yori, %                        

 

     2 

   

H

2

SO

4

 ni 20

0

C haroratdagi qovushqoqligi,  

g/sm

3

                 

 

 

 

 

0,003 

  Aralashtirish harorati, 

0

C                                      70-75 

  Boshlang‘ich aralashtirish, min                      

5-6 

---

37 

 

2. Kamerali yetilish  

  Kamerada davom etish, soat 

 

 

    1-1,5 

  Kameradagi harorat, 

0

C                                     115-120 

  Ishlab chiqarish kamerasi, t/soat                         21,4 

  Fosforitni parchalanish koeffitsienti, %             90,6 

  Kameradagi superfosfat  tarkibi, og‘.%   

   

P

2

O

5um.

                                                           13,00 

   

P

2

O

5o‘z.

                                                            11,80 

   

P

2

O

5suv. 

                                                          11,76 

   

P

2

O

5erk. 

                                                          6,21 

   

H

2

O                                                               16,93 

3. Omborda yetilishi 

  Etilishni davomiyligi, kun 

 

 

                6 

  Etilishning o‘rtacha kuni  

                                   3 

 

4. Ammonizatsiyalash va donadorlash  

  Etilgandan so‘ng superfosfat ning tarkibi, og‘.% 

   

P

2

O

5um.

                                                           14,45 

   

P

2

O

5o‘z.

                                                            14,12 

   

P

2

O

5suv. 

                                                          13,71 

   

P

2

O

5er  . 

                                                            4,43 

   

H

2

O                                                                 6,74 

Donadorlashda superfosfat ni namligi, %           

 

    14-15 

Superfosfat og‘irligiga ammiak me‘yori, %                         2 

Ammoniylashning davomiyligi, min                           

     1-2 

Ammiakni ta‘sir etish darajasi, %                                     96 

Ammoniylash harorati, 

0

C                                

 

     60-90  

Mahsulotning pH ko‘rsatkichi,         

 

 

             3,6-4,0 

Donadorligi, % 

 

 

 

                                 20-25 

Donador superfosfat ning quritishga berish namligi, %  10-11 

---

38 

 

  Donadorlash jarayoni tugagandan so‘ng tayyor mahsulot quritish barabaniga 

yuboriladi, undan chiqqan donadar mahsulot elaklarda elanib sniflarga ajratiladi.