|
Mahsulotlar tarkibi bo’yicha eksport va import ko’rsatkichlari .
|
Jami
|
MDX mamlakatlari
|
Boshqa mamlakatlar
|
|
2013
|
2014
|
2013
|
2014
|
2013
|
2014
|
Eksport shundan
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
paxta tolasi
|
8,1
|
7,4
|
6,5
|
2,3
|
9,6
|
121,8
|
Iste’mol tovarlari
|
10,3
|
11,9
|
17,5
|
16,1
|
4,2
|
7,5
|
Kimyo mahsulotlari va plastmassalar
|
4,2
|
4,6
|
3,0
|
3,8
|
5,3
|
5,3
|
Energiya va yoqilg’i mahsulotlari
|
24,0
|
26,0
|
35,8
|
33,9
|
13,8
|
17,8
|
Qora va rangli metallar
|
6,7
|
6,9
|
1,5
|
1,4
|
11,1
|
12,6
|
Mashinalar va uskunalar
|
5,7
|
3,8
|
11,5
|
7,2
|
0,7
|
0,4
|
xizmatlar
|
20,6
|
21,6
|
13,8
|
26,2
|
26,3
|
16,8
|
boshqalar
|
20,4
|
17,8
|
10,4
|
9,1
|
29,0
|
26,8
|
Import shundan
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
Iste’mol tovarlari
|
9,6
|
10,6
|
14,3
|
16,5
|
6,7
|
7,3
|
Kimyo mahsulotlari va plastmassalar
|
14,1
|
16,0
|
8,3
|
9,1
|
17,7
|
20,3
|
Energiya va yoqilg’i mahsulotlari
|
7,2
|
6,2
|
18,5
|
15,8
|
0,3
|
0,3
|
Qora va rangli metallar
|
7,8
|
8,0
|
14,1
|
14,1
|
4,0
|
4,3
|
Mashinalar va uskunalar
|
43,7
|
39,7
|
18,5
|
17,0
|
59,1
|
53,7
|
xizmatlar
|
6,8
|
7,5
|
7,7
|
7,6
|
6,2
|
7,5
|
boshqalar
|
10,8
|
11,7
|
18,6
|
19,9
|
6,0
|
6,6
|
Manba: O’zbekiston hududlarining yillik statistik to’plami. T.:2015 y.
Eksport va import ko’rsatkichlari saldosi. Tashqi savdo balansidagi ijobiy saldo 180 million dollarni tashkil qildi, mamlakatimizning oltin-valyuta zaxiralari 1 milliard 600 million dollarga ko’paydi.
O’zbekiston Respublikasi yosh iqtisodiy rivojlanayotgan davlat sifatida dunyo hamjamiyati tomonidan yuksak baholanmoqda. Bu o’rinda yurtimiz tabiiy resurslarga boy, iqtisodiy salohiyatini yanada yuksaltirish uchun qulay imkoniyatlarga egaligi, barqaror tinchlikning mavjudligi, iqtisodiy islohatlardan og’ishmaydigan jamiyatning shakllanganligi chet ellik sarmoyadorlarga iqtisodiyotni izchillik bilan rivojlantirishda o’z sarmoyalarini taklif qilish uchun zamin yaratdi. Amalga oshayotgan iqtisodiy islohatlar natijasi shuni ko’rsatadiki, Respublikamizda tashqi savdo oborotining kattagina qismi Evropa bilan bog’liq. 2014 yildagi tashqi savdo oboroti qit’alararo taqsimlanishining tahlilida jami savdo oborotining 66,3 foizi Evropa davlatlariga to’g’ri kelganligini ko’rsatmoqda .
32-jadval
O’zbekiston tashqi savdo aylanmasining qit’alararo taqsimlanishi foiz hisobida
|
Tovar aylanmasi
|
Shundan:
|
saldo
|
Eksport
|
import
|
Jami
|
100
|
51,7
|
48,3
|
+3,4
|
Evropa
|
66,3
|
75,2
|
49,3
|
+25,9
|
Osiyo
|
27,9
|
23,4
|
41,1
|
-17,7
|
Amerika
|
5,4
|
0,9
|
9,5
|
-8,6
|
Boshqa
qit’alar
|
0,4
|
0,5
|
0,1
|
0,4
|
Tashqi investitsiya resurslarni sanoat ishlab chiqarishiga jalb qilish uning ishlab chiqarish ko’lami va samaradorligining ortishiga, bu esa o’z o’rnida eksport salohiyatining kengayishiga olib keldi.
MDH davlatlari orasidagi birtomonlama va ko’ptomonlama aloqalarni ko’rib chiqayotganda, ayniqsa O’zbekistonning hamdo’stlik davlatlari bilan aloqasini ko’rayotganda quyidagi omillarni hisobga olish kerak:
1. Hamdo’stlik mamlakatlari iqtisodiyoti tubdan o’zgarish yo’lidan bormoqda. Bunda bozor infrastrukturasi institutlarining yuzaga kelishi, iqtisodni boshqaruvchi yangi davlat mexanizmlarining paydo bo’lishi tabiiydir. MDH da ushbu jarayonlarning turlicha kechishi kuzatilmoqda. Mulkchilikning o’zgarishidagi muhim yo’nalishlardan biri mulkni yangi shakllarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdir. Xususiylashtirilgan korxonalar tarkibida savdo sotiq korxonalari asosiy o’rinni egallaydi. Umumiy ovqatlanish va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari ham katta ko’rsatkichni tashkil qiladi. Ayni paytda bunday korxonalar hissasi Belorus, Qozog’iston va Moldavada 48-50%, Qirg’iziston va Rossiyada 57-59%. Ukrainada 66%, Gruziyada 79%, O’zbekistonda 85% ni tashkil qilar ekan.
2. Dunyo mamlakatlarining aksariyatida notinch vaziyatning mavjudligi, iqtisodiy rivojlanishning turli sharoitlar va resurslar bilan ta’minlanganligi, savdo-sotiq va to’lovlarning o’zgaruvchanligi iqtisodiy integratsiya jarayoniga ta’sir qilmay qolmayapti.
Sobiq Ittifoq parchalanib, mustaqil davlatlar tashkil topganga qadar MDH dek xalqaro tashkilot tuzilishi tarixda ko’rilmagan, bugungi kunda bu tashkilotga oldin bir davlat bo’lgan o’n beshta respublikaning o’n bitta respublikasi kirgan. Bu esa mehnat taqsimotida o’ziga xos noqulayliklarni keltirib chiqarmoqda, binobarin og’ir sanoat Boltiqbo’yi va Belorus davlatlarida rivojlangan bo’lsa, unga xom-ashyo Sibir, Qozog’iston va O’rta Osiyo respublikalaridan keltirilgan, bu esa ishlab chiqaruvchi uchun ham, etkazib beruvchi uchun ham noqulay bo’lgan.
Ittifoq tugatilgandan so’ng ba’zi davlatlar zarur xom-ashyo qazib olishda va kerakli mahsulot ishlab chiqarishda yakka xokim bo’lib oldilar. Rossiya hisobiga neft (gaz kondensatini hisobga olgan holda) qazib olishning 90 foizi, gazning 75 foizi yog’och mahsulotlarning 91 foizi, qog’oz va yog’ochning 80 foizi to’g’ri kelar edi. Ukrainaga umumittifoq miqiyosida metal, prokat, metal quvurlar ishlab chiqarishning 60-65 foizi, O’zbekistonga paxta etishtirishning 60 foizi to’g’ri kelgan.
MDH doirasidagi o’zaro aloqalarning muvffaqiyatli bo’lishi ixtisoslashtirish darajasi va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kabi omillarga bog’liqdir.
Shubasiz, MDH davlatlari aloqlarining ko’p tomonlamaligi, iqtisodiy va siyosiy muammolarni hal qilishning ko’p qatlamligi hududiy va mahalliy ishlab chiqarish aloqalarning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Hozirgi vaqtda davlatlararo aloqalarning yangi shakllari qidirilmoqda. Bu avvalo moliyaviyo-sanoat guruhlarini (MSG) yoki xalqaro moliyaviy-sanoat guruhlari (XMSG)ni vjudga keltirishda o’z aksini topmoqda.
Iqtisodiy guruhlarni tuzishdan maqsad MDH ishtirokchilarining milliy iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish yangi bozorni o’zlashtirish, uni yuksaltirishdan iboratdir. XMSG ishlab chiqarilgan mahsulotlarni va moliyaviy mablag’larning bozorda aylanishini jadallashtirishni ta’minlaydi.
1992 yildan to hozirgi vaqtgacha O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi davlatlararo savdo-sotiq, iqtisodiy hamkorlik ikki tomonlama kelishuvlar asosida olib borilmoqda.
Biroq O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi aloqalar har doim bir xil bo’lgan emas. Bu avvalo paxta tolasini sotishga tegishlidir. So’ngi yillarda O’zbekiston paxta tolasini Rossiyaga eksport qilishda barter (almashuv) va kliring (naqd pulsiz) kelishuvlari asosida olib bormoqda. Tovar ayirboshlashdagi bunday munosabat O’zbekiston uchun noqulay, chunki mamlakat tashqi savdosidagi moliyaviy harakatni qiyinlashtiradi va o’z navbatida paxtani qayta ishlashga, agrosanoat majmuasi faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Import qiluvchi tomon ham paxta tolasini to’qimachilik korxonalariga etkazishda muammolar keltirib chiarmoqda. Ular mablag’ni tez aylantirish maqsadida paxta tolasini uchinchi tomonga sotmoqdalar (1996 yilda Rossiya 70% o’rta Osiyodan olgan paxta tolasini AQSh davlatiga eksport qilgan). Albatta dunyo bozorida paxta-tolasini ishlab chiqaruvchi davlatlar uchun, shu qatori O’zbekiston uchun ham Rossiya raqib bo’ladi. O’zbekiston Rossiya Federatsiyasiga paxta-tolasini sotishdan kecha olmaydi, chunki mazkur davlat hissasiga eksport qilinadigan tolaning 50 foizi to’g’ri keladi.
Bu muammoni hal qilish uchun Respublikada paxta tolasini qayta ishlovchi korxonalarni rivojlantirish bilan chegaralanib qolmasdan, balki Rossiyadagi qator to’qimachilik va tikuvchilik korxonalarini ham sotib olish kerak. Ya’ni yagona struktura yaratish kerakki u O’zbekistonlik ishlab chiqaruvchilarni ham, mahsulot iste’molchilarni ham, mahsulotini bozorga chiqishini ta’minlovchilarni ham qamrab olsin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
