O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliyuniversiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi

1.2. Tabiiy geografik tadqiqotlar metodlari va bosqichlari
Tabiiygeografiktadqiqotishlariningasosiybosqichlarivaulardabajariladiganishlarningmaqsadi, vazifalari, mazmunikabimasalalargaushbumavzudatavsifberiladi.

Talabalartabiiygeogshrafiktadqiqotishlariniolibborishjarayonidaishninimadanboshlabnimabilantugatishlozimliginibiliboladilar. SHuningdek, tadqiqotishlariningharbirbosqichidabajariladiganishko‘lamivaularningmazmunihamdamohiyatinichuquranglabetadilar.

Harqandayilmiytadqiqotishlario‘zbosqichlarigaegabo‘ladi. Daladaolibboriladigantabiiygeografiktadqiqotishlarinibeshtaasosiybosqichgaajratishmumkin.

1. G‘oyaningtarkibtopishi (tadqiqotishlariningmaqsadi);

2. Tayyorlov;

3. Dala;

4.Kameral;

5.Hisobot (hisobotniyoqlash).

2-chizma.Geografik tadqiqot ishlaribosqichlari

V.K.Juchkova (1968) bo‘yichabirinchivabeshinchibosqichlarsizvaqthisobidadavometishibir-biriganisbatanquyidagichabo‘linishizarur: 1: 1:2. Bizningfikrimizchavatajribamizgako‘rabunisbatturg‘unemas. Ularkonkretsharoitga, daladavriningdavometishiga, tadqiqotishlariningmaqsadvavazifalariga, hududningmurakkablikdarajasigako‘rao‘zgaradi.

G‘oyaningtarkibtopishi (tadqiqotishlariningmaqsadi).Buengzarurbosqich. Odatdaishlarningg‘oyasi, maqsadibirnechayillardavomidaasoslanibboriladi. Birorg‘oyaningmuallifiyokikollektivmualliflartadqiqotishlariningmohiyatinimaqsadiniishlabchiqadivag‘oyanizaruraxborotlarbilanto‘ldiribboradivamustahkamlanadi. Masalan, Arktika, Antarktika, Pomir, cho‘l, ko‘l, o‘lka, tabiiygeografikrayon, landshaftkabiob’ektlardatadqiqotishlariniuzluksizolibborishmisolbo‘laoladi.

Bubosqichdatadqiqotishlariningob’ektiyokirayonitanlanadi, muayyanmaqsadasosidabajariladiganvazifalaraniqlanadi. Aytilgang‘oyaningdolzarbligi, ilmiy-amaliyahamiyatiasoslanganbo‘lishizarur. Odatdailmiytadqiqotishlariningustivoryo‘nalishiilmiy, metodologik (yokimetodik) vaamaliyjihatdanyangidalillarbilanisbotlanadi.

Tayyorlovbosqichi (tashkiliybosqich).Maqsadvavazifalarasosidatadqiqotishlarinibajaruvchi (ilmiyxodim, olimvamutaxassis) tanlanadi. Ba’zanbajaruvchitomonidanilmiytashkilotlarningmaqsadiham (ilmiyyo‘nalishlari) yoritibberiladi. Masalan, shartnomaasosidabajariladiganishlar, ishlabchiqarishbilanhamkorlikvah.k.

Tayyorlovbosqichidaquyidagiishlarbajariladi:

1) dasturishlabchiqiladi;

2) Ishningumumiyrejavagrafigituziladi (dala, kameral, hisobotbosqichlariuchunham);

3) Tadqiqotishlariolibboriladiganrayongataalluqlibo‘lganma’lumotlarni: a) adabiyotlardan; b) fondlardan; v) kartografikma’lumotlardan; g) fototeka (foto, aero, kosmik, suratlar);

4) tadqiqotishlariolibboriladiganrayonlarningqisqachatabiiygeografiktavsifiyig‘ilganma’lumotlarasosidayoziladi. Buxomakihisobotdir. Maqsad: shukungaqadarob’ektdaqandayishlarbajarilgan, nimalarbajarilishikerak, degansavollargajavobberiladi. Matndabob, paragraflarajratilibdalapaytidabajariladiganishlaraniqlanadi. Boshqachaqilibaytgandao‘rganilayotganrayonningishchimodelituziladi.

5) Dalaishlarinibajarishvato‘planganma’lumotlarniqaytaishlashuchunotryadyokiekspeditsiyaa’zolaritanlanadi. Ularningfunksiyalari, maqsadi, instruksiyavaishhajmibelgilanadi.

6) Dalaishlariuchunzarurbo‘lganjihozlarningro‘yxatituzilib, oziq-ovqat, medikomentlarhamolinadi.

7) Rayonuchunmostransportvositalaritanlanadi (avtomobil, qayiq, mototsikl, samolyotvah.k.), haydovchiolinadi, transportuchunjavobgarshaxstayinlanadi.

8) Zarurvabajariladiganishlarningmaqsadvavazifalarigabog‘liqholdama’lummasshtablixaritalar (jumladan, tarmoqli, maxsusxaritalar), aerofotosuratlar, kosmiksuratlar, ma’lumotnomalar (masalan, iqlimbo‘yichaspravochnik), kosmiktasvirlar, blankalarvah.k. olinadi.

9) Huquqiy, moliyaviy-iqtisodiyvaboshqahujjatlartayyorlanadi (safaruchunhujjatlar, maxsusruxsatnoma, doktorko‘rigidano‘tgan, sog‘ligito‘g‘risidagihujjatvah.k.).

Tekshirishkerakbo‘lganhududuchuntavsifberish (4 punktgaqarang) kattaahamiyatgaega. Sababiadabiyotlardayoritilmaganma’lumotlarnidaladato‘plash, qo‘shimchaishlarnibelgilabolishgaimkonberadi. Xullas, tadqiqotishlariolibboriladiganrayonningxomakimodelituziladi.

Tayyorlovyokitashkiliybosqichtadqiqotishlariningboshqabosqichlarivabarchaishlarningmuvaffaqiyatlibajarilishinita’minlaydi. Bubosqichqanchalardiqqate’tiborbilanbajarilganbo‘lsa, tadqiqotdavridabajariladiganishlarshunchaliksamaraberadi.

Dala (geografiktadqiqotishlari) bosqichi.Tadqiqotishlariningmaqsadvavazifalarinibajarishdaengasosiybosqichhisoblanadi. Bundantashqaridaladavri, buekspeditsiyaishtirokchilariningmalakaviyvatajribalidarajasini, tashkilotchiligini, turlimasalalarnimustaqilechishi, nazariybilimniamaldasinabko‘rishvatadbiqetishmumkinligini, qiyinchiliklarnibartarafetishkabimasalalarnihalqilishmumkinliginihamaniqlaydi. Dalaishi – butajribaorttirish, dalaishlaribo‘yichako‘nikmahosilqilish, nazariybilimlarniamaliyotbilanbog‘laybilish, ularniamaldatadbiqetishsohasidaqimmatlimaktabdir.

Dalaishlariniquyidagikichiktartiblargabo‘lishmumkin:

1) rekognossirovka;

2) lageruchunbazalijoytanlash;

3) ekspeditsiyaa’zolariniotryadlarga (brigada) ishturigako‘rabo‘lish;

4) dalaishlarinibajarishninguslublarinitanlashvaularnibajarishgrafiginituzish;

5) marshrutlardagiishlarnibelgilash;

6) daladato‘planganma’lumotlarniqaydqilish.

Rekognossirovkaishlari (rayonbilantanishuvmarshrutlari).Bungaquyidagidalaishlaritaalluqli: a) topografikvaboshqakartalarninghaqiqatgato‘g‘rikelishkelmasligi; b) asosiy “kalitliqism” larni, vaziyatlijoylarinibelgilash; v) otryadlarorasidaqo‘llaniladiganterminlarnikelishibolishzarur, tokimateriallarniqaytaishlagandaqiyinchiliktug‘dirmasin; g) ishningdasturinituzishvaaniqlikkiritishmaqsadgamuvofiqholdamahalliykeksakishilardansavol-javobusulibilanma’lumotto‘plash; d) ko‘pginaholatlarda, tadqiqotishlariolibborilayotganjoylardasezilarlio‘zgarishlarnikuzatishmumkin: yangiyo‘l, qishloq, suvombor, yangiekinmaydonlari, kanallar, bog‘larvaboshqalarqurilganbo‘ladi. Anashularniotryadboshliqlarihisobgaolibkartagatushirishlozimekanliginie’tiborgaolish; e) “Kalitliqism” larniajratishkattaahamiyatgaega. Bumaqsadlaruchun, agartadqiqothududijudakattamaydonlarniegallaganbo‘lsa, rekognossirovkauchunsamolyotlar, ayniqsavertolyotlardanfoydalanishqo‘lkeladi. Unchakattabo‘lmaganmaydonlaruchunavtomobil, otlaryokipiyodaaylanishmumkin. Bupaytdaekspeditsiyaa’zolarilageruchunbazalivavaqtinchalikturarjoytanlaydi. Joytanlagandaaholipunktigayaqinligi, ishchimarshrutlarga, transportyo‘llariga, suvmanbalarigavah.k. yaqinligigae’tiborberiladi; yo) dalaishlariniboshlashdanavvalkompleksvakomponentlargatavsifberilgandaishlatiladiganatamavatayanchtushunchalarmasalasikelishibolinadi. Bundabaynalminal (hammagama’lumbo‘lgan) ibora, tushuncha, atamalarqo‘llanilganima’qul. SHubilanbirgadalamateriallarinito‘plashdayagonatartibdao‘rnatilgani (hisoblashkartochkalari, blankalar, probavanamunalarolish, fatsiyavaurochishalarnikartadabelgilashningmaxsus “kod” laridanfoydalanishvah.k.) yaxshinatijaberadi; j) rekognossirovkapaytidaqadimdanyashabkelayotganaholi, o‘lkashunosvaovchilarbmlansuhbatqilishningahamiyatikattadir. Suhbatchog‘idaishdasturigako‘pginanoma’lumbo‘lganmasalalarkiritilishimumkin. Jumladan, suvrejimi, qadimgikatastrofikhodisalar (o‘rmonyong‘inlari, suvtoshqinlari, chang-to‘zonlibo‘ronlar, eskilariyo‘qolibketayotgan, yangituripaydobo‘layotgano‘simlikvahayvonotolami, surilma, ko‘chki, zilzilato‘g‘risidavah.k.) qimmatlima’lumotlarto‘plashmumkin. To‘planganma’lumotlarqanchalikhaqiqatgayaqinliginibilishuchunbirnechakishilardanso‘rab-surishtirishzarur.

Avvaleslatibo‘tganimizdek, lageruchunbazalijoytanlashbirnechaomillargabog‘liq. Aytilganlardantashqarilagerbilanishjoyiningmasofasigacha, ekspeditsiyaningishmuddatiga, tekshirilayotganhududningkatta-kichikligiga, tadqiqotishlariningmaqsadvavazifalarigahamdatransportvositalaribilanta’minlanganlikdarajasigabog‘liq.

Odatdadalagachiqishdanavval, ba’zandalaningo‘zidaotryada’zolariningmalakasi, ishtajribasiga, mutaxassisligiga (geolog, biolog) marshrutningmurakkabligigabog‘liqholdabajarilishikerakbo‘lganishyanaqaytadantaqsimlanibchiqiladi. Dalagakelgandanso‘ngmuayyanvaziyatgaqarabdaladafaktikmateriallarto‘plashuslublari, ishhajmivagrafigiqaytako‘ribchiqiladi.

Dastlabkikunlardayangiishchilargae’tiborberishlozim. Tajribalia’zolar, otryadrahbarlariyangiishchilargadaliliymateriallarto‘plashdavaaxborotyig‘ishdaqandaybelgilargaasoslanibishtutishi, “kalitlinuqta” nitopishi, kundalikniyozish, blankavakartochkalarnito‘ldirishni, namunalaryig‘ishivaolinishininazoratqilibo‘rgatishlozim.

Sistemaliravishdamalakasioshibborgantalabalarmaqsadiniyaxshivaaniqtushunsa, mohiyatinianglasa, bundayishlarni (dalaishlarini) qiziqibbajaradilar.

Daladavritugaganidanso‘ngdalaningo‘zida, ba’zanlagerdaqilinganishlargayakunyasaladi. Dasturdako‘rsatilganbarchaishlaryaxshibajarilganmi, xatolargayo‘lqo‘yilganmi? Agarxatolargayo‘lqo‘yilganbo‘lsa, ularnibartarafetishlozim, mumkinemaslariniesaasoslabberishikerak.