|
Bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv ishi hajmi 97 betni tashkil etib, kirish, ikki bob, xulosa,10 dan ortiq nomdagi adabiyotlar ro`yxatidaniborat.
1-BOB. GEOGRAFIK TADQIQOT USULLARI FANINI O’QITISHNING NAZARIY MASALALARI VA ZAMONAVIY TA’LIM TEXNOLOGIYALARI
1.1. Tabiiy geografik tadqiqotlari va ularning turlari
Tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarning yaxliit tizimi-sistema sifatida shakllangan geografiya fanlari tabiiy hududiy va akval komplekslar bilan hududiy ishlab chiqarish komplekslarini alohida-alohida holda ham, yaxlit bir sistema-tizim hamda ish ko‘radigan ikki tarmoqli (qanotli) yagona (bir butun) bilim sohasi. Geografiya va uning tabiiy geografiya fanlari bo‘linmasi mustaqil fan sifatida taraqqiy etishi uchun quyidagi to‘rt shartga javob berishi zarur:
1. Predmeti
2. Tadqiqo uslublari,
3. Nazariy asoslari,
4. Vazifalarning o‘ziga xosligi.
Tabiiy geografiya geokomplekslar va geosistemalar ta‘limot fanning nazariy asosini tashkil etadiki, geosistemalarning ikki (1. Tabiiy, 2. Ijtimoiy-iqtisodiy) va uch bosqichi sayyoraviy(global), regional (mintaqaviy) va mahalliy (tipologik) rivojlanishi holatini (komplekslilik, tizimlilik) hududiylik, sababiylik (determinizm) tarixiylik, ekogizm, kunfunktsiyalilik, xaritashunoslik tamoyillari (printsiplari) nuqtainazaridan o‘rganadi. Asosiy umumgeografik qonuniyatlar geografiya qobiq va geosistemalarning bir butunligi nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etiladi. Tabiiy geografiya predmetitabiiy hududiy va akval komplekslar, ularning eng kattasi va bir nusxada namoyon bo‘lgani geografik qobiq, geografik qobiq qonuniyatlari, rivojlanish va o‘zgarishda ekanligi fanning nazariy asoslari hisoblanadi.Har qanday ilm sohasi o‘zining qonuniyatlari, tushunchalari biishi uchun tadqiqot usuliga ega bo‘lishi mumkin. Geografiya fanlarining fan sifatida taraqqiyot tarixiy g’oyalarning paydo bo‘lishi, g’oyalar tarixi bilan bu g’oya va nazariyalarni (farazlarni-ilmiy taxminlarni isbotlash uchun sayohatlar (ekspeditsiyalar, ekskursiyalar, bevosita joyga borib ko‘rish, kuzatish) taxidan ibora ekanligini hamma biladi. Aristotel (Miloddan oldingi 384-322 yillar) Yerning sharsimonligini e‘tirof etibgina qolmay, rad etib bo‘lmas dalillar bilan isbotlab berdi. Bular oy tutilgan Quyosh yorug’lik nurining to‘sib qoladigan Yer soyasining dumaloq shar shaklda bo‘lishi, tekislikdan toqqa ko‘tarilgan sari ufq gorizontining kengayib borishi qorg’oqdan dengiz ichkarsiga uzoqlashayotgan kemaning bora-bora ko‘rinmay ketishi va boshqa dalillar yordamida Yer sayyorasining Shar qiyofasidaligini birinchi bulib ko‘rsatib berdi. Yerning shar ekanligi haqidagi g’oya 1519-1522 yillarda F.Magellan sayohati natijasida amalda isbot etildi sayohatchi va uning yo‘ldoshlari g’arbga tomon suzib, sharq tomondan qaytib keldilar (garchi Magellan Filippin orollarida halok bo‘lgan bo‘lsada). Bu tarixiy ashyoviy dalilni keltirish shuning uchun zarurki geografiyada g’oyani isbot etishning sinalgan usuli ekspeditsiya bevosita joyda ish olib borish ekanligi ta‘kidlashdir. Geografiyada xususan tabiiy geografiyada an‘anaviy tekshirish usuli-sayohatekspeditsiya usulidir.
Entsiklopediyalarda –metod so‘zi yunoncha tadqiqot yoki bilish yo‘li, nazariya, ta‘limot deb ko‘rsatilgan. Metod-bu voqelikni nazariy yoki amaliy o‘zlashtirish usullari ilmiy tadqiqot olib borish, fikrni bayon etish umumlashtirish baholash usullari falsafaning metodi deyilganda falsafiy bilimlar sistemasini yaratish va asoslash usullari tushuniladi. Metod aslida insonning amaliy faoliyati negizida vujudga keladi Inson amaliy harakatining usullari anglanuvchi moddiy omilga aylangach, bu usullar tafakkur metodning manbalari shaklini oldi mazkur manbalarning rivojlanishi va differantsiyasi oxir oqibatda metodlar haqidagi ta‘limot-metodologiya paydo bo‘lishiga olib keldi. Fan metodining asosiy mazmunini avvalo praktikada sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi, har qanday nazariya boshqa nazariyani yaratuvchi, yohud praktika mazmunini yoki izchilligini belgilovchi metod vazifasini bajaradi. Hozirgi zamon fanlarining metodlari ilmning o‘zi kabi turli-tumandir. Shunga muvofiq metodlar ham turlicha tasniflanadi, masalan, eksperimental empirik ma’lumotlarni ishlash metodi, ilmiy nazariyalarni yaratish metodi, ilmiy xulosalarni bayon etish metodi, falsafiy umumnazariy, maxsus ilmiy metodlar.
1-chizma. Metodlarni tasniflanishiga ko’ra turlari.
Fanlar o‘rtasida o‘zaro aloqaning natijalarini boshqa fanlarda qo‘llashga olib keldi. Bular geografiyada fanlararo metodlar (geokimyoviy, geofizik metodlar) deyiladi. (Ular haqida keyingi ma‘ruzada batafsil to‘xtalamiz). Umumiy harakterga ega bo‘lgan metodlar-taqqoslash, analiz va sintez, umumlashtirish, abstrantsiyadan konkretlikka qarab borish, induktsiya va deduktsiya va boshqalar. Metodologiya metodlar haqidagi ta‘limot metodologiyaning asoschisi ingliz faylasufi F.Bekondir. u birinchi fanni metodlar sistemasi bilan qurollantirish bu g’oyani “yangi orgapon” (Aristotel yaratgan haqiqiy bilishning universal quroli deb hisoblagan sistema “orgapon” deb atalgan) deb atalgan asarida amalga oshirdi. Uning ilmiy bilishga induktiv, empirik yondashishni asoslab berishi metodning keyingi taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.Tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lgan dialektik materilizm ilmiy tadqiqotlarning metodi hamdir. F.Bekon fanning tadqiqot metodini qorong’i yo‘lda ketayotgan yo‘lovchining ko‘zlagan manzilida ko‘rigan chiroqqa o‘xshatadi. Metodologiya ilgari vaqtda ilmiy bilish faoliyatining falsafiy asoslari haqidagi tasavvurlarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, endilikda ilmning eng ko‘p tarmoqli rivojlangan maxsus sohasini anglatadi. Umuman bilim nazariyasidan metodologiya bilish vositalariga jiddiy e‘tibor berishi bilan farq qiladi. Metod yoki usul bilish jarayonini anglash uchun vosita bo‘lsa, metodologiya voqelikni, (masalan, landshaft komplekslarini) ilmiy usullar bilan tadqiq etish haqida tasavvurlarining majmuini bildiruvchi ilmiy ta‘limotdir. Ilmiy bilim kundalik oddiy bilimdan farq qiladi. Ilmiy bilim ilmiy muassasalarda laboratoriyada anglanadi, hosil qiladi. Oddiy bilim kundalik turmashda atrofimizni o‘rab olgan tabiat, jamiyat, ko‘rib turgan ob‘ektlar haqidagi bilimdir. Hozirgi zamon tabiiy geografiyasi turli kattalik va daraja (tabaqa)dagi tabiiy komplekslarning shakllanishi, tarqalishi haqidagi fan bo‘lganidan tabiatga inson va jamiyatning ta‘siri qay darajada bo‘lishi bilan masalalarni ham o‘rganadi. Tabiiy hududiy komplekslar makonda va zamonda rivojlanadi va o‘zgaradi. Ana shu rivojlanish va o‘zgarishlar tabiatga ko‘rsatilayotgan antropogen ta‘sirning qay darajada ekanligi bilan bog’liq. Tabiatga inson ta‘sirining chuqurlashuvi (kuchayishi) tabiiy komplekslarning o‘z-o‘zini tiklash-boshqarish qobiliyatining susayishiga olib keladi, bu esa inson yashayotgan muhitning ifloslashuvi va qashshoqlashuvida namoyon bo‘lgan ekologik mazmundagi masalalarni keltirib chiqaradi. tabiiy geografik tadqiqot usullari o‘quv fanining predmeti makon (hudud)da va zamon (muayyan davr)da mavjud bo‘lgan tabiiy hududiy va akval kopmlekslarining rivojlanishiga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillarni tadqiq etuvchi usullar, usullarning turlari, tabiiy komplekslarni aniq joylarda muvozanatini saqlash, muvozanati buzilganlarni tiklash, yo‘llari haqidagi masalalar. Tabiiy hududiy komplekslarni tadqiq usullari tabiiy geografik tadqiqot usullari o‘quv fanining predmeti.
Tabiiy hududiy komplekslar salbiy tomonga o‘zgarmoqdaki, ana shu degradatsiyalashayotgan komplekslar avvalgi holatiga va yaxshi tomonga o‘zgarishini oldini olish yo‘llari – metodlari. Tabiiy geografik tadqiqot o‘quv predmetining ob‘ekti-geografik qobiqdagi turli tabaqa va kattalikdagi komplekslardir. Komplekslarning shakllanish sharoitini qonuniyatlarini tadqiq
etishva bu usullar qaysi biri samarador ekanligi haqidagi masalalar o‘quv fani predmeti. Tabiiy geografik tadqiqot metodlari fanining ilm sifatidagi asosiy maqsadi geografik ilmiy va amaliy bilimlarni, komplekslarni tadqiq etish usullarini chuqurroq tahlil etish, o‘zgarish natijasida bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli tabiiy geografik va ijtimoiy-iqtisodiy va geoekologik muammolarini hal etish konstruktiv negizlarini ilmiy asoslashdan iborat. Bu maqsadga erishish uchun o‘zaro bog’liq bo‘lgan quyidagi vazifalar hal qilish zarur bo‘ladi.
1. Jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni optimallashtirish;
2. Tabiiy komplekslar va ularni o‘rganishning ilmiy va ahamiyatini tushuntirish;
3. Tabiiy geografik jarayon va hodisalarni tadqiq qilishning amaliy ahamiyatini bilish;
4. Inson xo‘jalik faoliyati ta‘sirida tabiiy muhitning o‘zgarishini aniqlash;
5. Tabiiy sharoit va resurslardan xo‘jalik maqsadlarida foydalanish uchun ularni baholash;
6. Geografik bashoratlashtirishning nima ekanligini tushuntirish;
7. Ekologik-geografik muammolar va ular yechimining amaliy-geografik asoslarini bilish;
8. Ishlabchiqarishnihududiytashkilqilishmuammolarivaaholijoylashuvimasalasiyechiminingoqilonayo‘llarinianiqlash.
|
Ushbu fanning mavzusi geografik konvert, shu jumladan tabiiy komplekslar va ularning tarkibiy qismlari: tuproqlar, tog'lar, o'simliklar va boshqalar. Bularning barchasi bilan shug'ullanadi jismoniy yo'nalish. Ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalish qanday sharoit va sharoitlarni ochib beradi aholining tarqalishi va biznes faoliyati. Ikkala yo'nalish ham bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Zamonaviy ilm-fan qo'llaniladi bir qator usullar mavjud bo’lib ular nisbatan eskirgan va zamonaviy usullarga bo’linadi.
Zamonaviylar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
masofadan o'rganish - masalan, samolyot yoki kosmik kemadan foydalanish;
geografik ma'lumotlar - ma'lumotlar bazalari yaratiladi, bunda ob-havo stantsiyalari, yo'ldoshlar va boshqa manbalardan olingan ma'lumotlar qayd etiladi;
modellashtirish va prognozlash - geosistemalarning kelajakdagi holatini bashorat qilish.
3-chizma. Zamonaviy tatqiqot usullari
An'anaviy usullarga quyidagilar kiradi:
taqqoslash - hodisa va narsalarning umumiy xususiyatlarini aniqlash;
kuzatish - dalillarni olish;
statistik - ma'lumotlarni tahlil qilish;
kartografik - xaritalarni o'rganish;
tarixiy - ob'ektni paydo bo'lgan paytdan boshlab o'rganish.
4-chizma. An’anaviy tatqiqot usullari.
Yaqinda xaritalarni yaratish uchun siz ko'p ma'lumotlarni qisqartirishingiz kerak edi, ammo hamma narsa yangi davr boshlanishi bilan o'zgardi odam kosmik tadqiqotlarni boshladi. Rasmlar sayyoramizning butun yuzasi va unda sodir bo'layotgan o'zgarishlar to'g'risida ob'ektiv tasavvur beradi qurilmaning har bir yangi davri juda ko'p fotosuratlar. Suratlar ilmiy va iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi. Olimlar kuzatib borishmoqda bulut dinamikasi, Arktika muzlarining holatini o'rganishob-havoni bashorat qiling. Usul 2 asosiy guruhga bo'lingan:
Hozirda bu usul asosiylaridan biridir - geografiya fanining deyarli har bir yo'nalishi bo'yicha olingan ma'lumotlar sayyoramizning rasmlari.
Bugungi kunda geografiyada tadqiqot usullari avvalgidek hanuz bir xil. Biroq, bu ular o'zgarishlarga duch kelmaydi degani emas. Geografik tadqiqotlarning eng yangi usullari paydo bo'lib, ular insoniyatning imkoniyatlarini va noma'lum chegaralarini sezilarli darajada kengaytirishi mumkin. Ammo ushbu yangiliklarni ko'rib chiqishdan oldin odatiy tasnifni tushunishingiz kerak.
Geografik tadqiqot usullari bu geografiya fani doirasida ma'lumot olishning turli usullari. Ular bir necha guruhga bo'lingan. Shunday qilib, kartografik usul - bu ma'lumotlarning asosiy manbai sifatida xaritalardan foydalanish. Ular nafaqat ob'ektlarning nisbiy holati haqida, balki ularning hajmi, turli hodisalarning tarqalish darajasi va juda ko'p foydali ma'lumotlar haqida ham fikr bildirishlari mumkin.
Statistik usul statistik ma'lumotlardan foydalanmasdan xalqlarni, mamlakatlarni, tabiiy ob'ektlarni ko'rib chiqish va o'rganish mumkin emasligini aytadi. Ya'ni, ma'lum bir hududning tabiiy boyliklari chuqurligi, balandligi, zaxiralari nima ekanligini, uning hududini, ma'lum bir mamlakatning aholisini, demografik ko'rsatkichlarini, shuningdek ishlab chiqarish ko'rsatkichlarini bilish juda muhimdir. Tarixiy usul bizning dunyomiz rivojlanganligini va sayyoradagi hamma narsa o'zining boy tarixiga ega ekanligini anglatadi. Shunday qilib, zamonaviy geografiyani o'rganish uchun Yerning o'zi va unda yashayotgan insoniyatning rivojlanish tarixi haqida bilimga ega bo'lish kerak.
Geografik tadqiqot usullari iqtisodiy va matematik usulni davom ettiradi. Bu raqamlardan boshqa narsa emas: o'limni hisoblash, tug'ilish darajasi, aholi zichligi, resurslar bilan ta'minlash, migratsiya balansi va boshqalar.
Qiyosiy geografik usul geografik ob'ektlarning farqlari va o'xshashliklarini yanada to'liqroq baholash va tavsiflashga yordam beradi. Oxir oqibat, bu dunyodagi hamma narsani taqqoslash mumkin: kamroq yoki ko'proq, sekinroq yoki tezroq, pastki yoki undan yuqori va hokazo. Ushbu usul sizga geografik xususiyatlarni tasniflash va ularning o'zgarishini taxmin qilish imkonini beradi. Geografik tadqiqot usullarini kuzatishlarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Ular doimiy yoki davriy, maydon va marshrut, masofa yoki statsionar bo'lishi mumkin, ular qanchalik muhim bo'lsa, geografik ob'ektlarning rivojlanishi va ular tomonidan sodir bo'layotgan o'zgarishlarga oid ma'lumotlarni taqdim etadilar. Ofisdagi stolda yoki sinfdagi maktab stolida o'tirganda geografiyani o'rganish imkonsiz, siz o'zingiz ko'rishingiz mumkin bo'lgan narsalardan foydali ma'lumotlarni qanday olishni o'rganishingiz kerak. Geografiyani o'rganishda muhim usullardan biri geografik rayonlashtirish usuli bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda. Bu iqtisodiy va tabiiy (fizik-geografik) hududlarni ajratishdir. Bundan tashqari, geografik modellashtirish uslubi muhim ahamiyatga ega. Maktab stendidan biz hammamiz geografik modelning eng yorqin namunasini - dunyo sharafini bilamiz. Ammo modellashtirish mashina, matematik va grafik bo'lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
