O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
O
ʻ
ZBEK TILI AFFIKS MORFEMALARINING PAYDO
BO
ʻ
LISH YO
ʻ
LLARI HAQIDA
A.Berdialiev,
Xo
ʻ
jandDU (Tojikiston) professori, f.f.d. 
 
 
Annotatsiya
.
Maqolada so
ʻ
z morfem tarkibida nolug
ʻ
aviy ma‘no va vazifa bilan qo
ʻ
llanuvchi 
lisoniy unsurlar va ulaning so
ʻ
z morfem tarkibida lug
ʻ
aviy ma‘noga ega bo
ʻ
lgan unsurlarga 
―lisoniy hamrohligi‖ xususida fikr yuritiladi. Affiks deb ataluvchi bunday lisoniy birliklarning 
paydo bo
ʻ
lish yo
ʻ
llari haqida ma'lumot beriladi.
Tayanch so
ʻ
z va iboralar.
Affiks, morfema, o
ʻ
zak, so
ʻ
z yasash, shakl yasash, tizim, affikslar 
tizimi, so
ʻ
z yasovchi affikslar, shakl yasovchi affikslar, affiksoid va b.
Affiks morfema – o
ʻ
zakka nisbatan ikkilamchi lisoniy birlik. Shu bilan bir qatorda, u o
ʻ
zak 
ma‘nosining lisoniy mohiyatini belgilaydi: a) o
ʻ
zak ma‘nosi zamirida yangi ma‘noli lug
ʻ
aviy 
birlik yasaydi; b) o
ʻ
zakka har xil grammatik ―tus‖ beradi; v) o
ʻ
zak ma‘nosidan anglashilgan tu-
shunchaga so
ʻ
zlovchining pragmatik xarakterdagi turlicha munosabatini bildiradi
22
. Shu jihatdan 
affiks morfemalarni kiyimga o
ʻ
xshatish mumkin: jussa (inson tanasi) bo
ʻ
lmas ekan, kiyimga 
ehtiyoj sezilmaydi. Shaxsning jinsi, erkak yoki ayolligi, tashqi ko
ʻ
rinishi uning kiyimi orqali 
bilinadi. Kiyimning turiga qarab, yilning qaysi mavsumi ekanligi seziladi va b. Ijtimoiy hayotda 
kiyim inson uchun qanday ahamiyatli va zarur bo
ʻ
lsa, affiks morfemalar ham o
ʻ
zak morfema 
uchun shu darajada zarur va ahamiyatlidir. 
Mazkur maqolada lisoniy ahamiyati o
ʻ
zak morfemalardan kam sanalmaydigan affiks 
morfemalar tizimining shakllanishi, aniqrog
ʻ
i, affiks morfemalarning vujudga kelish yo
ʻ
llari ha-
qida fikr yuritish maqsad etilgan.
22
Ўзбек тили грамматикаси. 1-жилд. – Тошкент, 1975; Ҳожиев А. Ҳозирги ўзбек тилида сўз ясалиши. – Тошкент, 1978; 
Ҳожиев А. Ҳозирги ўзбек тилида форма ясалиши. – Т., 1979; Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент, 1977 ва б. 

---

44 
Tabiiy va ijtimoiy hodisalar borki, ular qaysidir yo
ʻ
llar bilan nimadandir paydo bo
ʻ
ladi. 
Fanga tegishli hodisalar ham bu umumiy qoidadan chetda emas, albatta. O
ʻ
zak morfemalarning 
paydo bo
ʻ
lishi aniq. Ular so
ʻ
zlardan paydo bo
ʻ
ladi. So
ʻ
zning lisoniy xususiyatlaridan biri – bu 
ularning o
ʻ
zak maqomida ham qo
ʻ
llana olishidir. Biroq affikslarning paydo bo
ʻ
lishi unday emas.
Affiks morfemalarning vujudga kelish yo
ʻ
llari, so
ʻ
zlarnikiga qaraganda, ko
ʻ
p va rang-ba-
rang
23
. Xususan, o
ʻ
zbek tilida affiks morfemalar quyidagi yo
ʻ
llar bilan paydo bo
ʻ
lgan.