O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
Adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. ―Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ
ʻ
ib qilish tizimini 
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to
ʻ
g
ʻ
risida‖gi Qarori. – T., 2017-yil 24-may. 
2.
Ashirboyev S. va b. Eski o
ʻ
zbek tili va yozuvi praktikumi. - T., 2006. 
3. Musayeva M. va b. Ta‘lim jarayonida qo
ʻ
llaniladigan interfaol metodlar. - T., 2016.
4. Xalilov L va b. O
ʻ
qish kitobi. - T., 1994. 
5. Jumaniyozov R. Eski o
ʻ
zbek yozuvi. – T., 1989. 
 

---

168 
MUMTOZ VA ZAMONAVIY ADABIYOT MUAMMOLARI 
 
 
AHMAD TABIBIYNING AXLOQIY-MA‟RIFIY QARASHLARI 
 
J.Mahmudov,
О
ʻ
zMU dotsenti, f.f.n.
 
 
Xiva xoni Muhammad Rahimxon soniy – Feruz saroyining maliku-sh-shuarosi va saroy 
tabiblarining boshlig‗i (hakimboshi) – Tabibiy taxallusi bilan mashhur Ahmad bin Hoji Ali 
Muhammad XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlari Xorazm adabiy muhitining eng yirik va 
sermahsul shoirlaridan biridir. U о
ʻ
zining forsiy devoni debochasida nom va naslu nasabini tо
ʻ
liq 
holatda quyidagicha keltiradi: ―Ammo ba‘d durdnо
ʻ
shi mayxonai iftiqor va mastu madhushi 
paymonai inkisor va majnunu siyna chok dashti malomatu mahzunu g‗amnok kishvari malolati 
muhibbu ishq va muhabbat, asiri balovu mehnat, nazm... Kamtarin bandahoi Maliku-l-Ahad – 
Ahmad almutaxallas bit-Tabibiy ibni Hoji Ali Muhammad g‗affarollohu taolo zunubahuma va 
satara uyubahuma, chunin ma‘ruzi hol dar miyoni ahli fazlu kamol medorad ki... (Ammo ba‘d, 
faqirliq mayxonasining durdnо
ʻ
shi, siniqlik paymonasining mastu behushi, malomat dashtining 
yoqa choku majnuni, malolat kishvarining g‗amnoku mahzuni, ishqu muhabbat Shayxdosi, 
mehnatu balolar asiri... Maliku-l-ahad sifatlik zotning kamtar bandalaridan, Tabibiy taxallusli 
Ahmad ibn Hoji Ali Muhammad g‗affarollohu taolo zunubahuma va satara uyubahuma (Alloh 
ularning gunohlarini kechirsin va ayblarini yopsin) fazlu kamol ahli orasida о
ʻ
z ahvolini shunday 
arz qiladiki...‖
141
Ahmad Tabibiy о
ʻ
z davrining peshqadam ma‘rifatparvari hamda saroydagi muhim davlat 
arbobi sifatida jamiyatdagi kо
ʻ
pgina masalalarga о
ʻ
z qarashini bildirgan. Beshta devon sohi-
bining g‗azallari, muxammasot va musaddasoti, soqiynoma va tarjibandlarida inson va jamiyat-
ning kо
ʻ
pgina falsafiy masalalariga tо
ʻ
xtalgan. Jumladan, dunyoni anglash, bilish nazariya jihati-
dan Tabibiy vahdati shuhud tamoyili vakili ekanini quyidagi baytlarida kо
ʻ
ramiz:
Harchand ki xaddoq nabudem G‗iyosiy, 
Bar nazmi tо
ʻ
taxmis namudem G‗iyosiy, 
To misli Tabib ahli shuhudem G‗iyosiy, 
Al-minnatu lil-lah, ki basudem G‗iyosiy, 
Ruxsora badargohi shahi Yasribu Batho
142
.
Bundan Ahmad Tabibiy irfon ta‘limotidagi vahdati shuhud nazariyasi vakili bо
ʻ
lganini 
anglash mumkin. Ya‘ni, OLAM bus-butunicha Yaratganning borligiga shohid, guvohdir, degan 
nazariyaga moyil shoir о
ʻ
z she‘rlarida, muxammaslarida ayni shu nazariyani yoqlagan. Jum-
ladan, uning ―Tuhfat us-sulton‖ devonidagi ―dol‖ radifli g‗azalining birinchisi bus-butunicha ana 
shu qarashni ifodalagan yakpora g‗azal hisoblanadi:
Hama kavnu ham makoniy – hama rangi yor dorad, 
Hama zohiru nihoniy – hama rangi yor dorad… 
Chi shahu agar g‗aribiy, chi asir yo habibiy, 
Chi mariziyu yo tabibiy – hama rangi yor dorad.
G‗azal bosh mavzusi tabiatdagi butun moddiy va nomoddiy narsalarda Yorning rangi – 
in‘ikosi ekanini ta‘qidlash; U hamma yerda hoziru nozir, barcha yaratilmishlar bunga shohid.
141
ЎзРФАШИ, тошбосма №58/1. Дебоча.
142
ЎзРФАШИ қўлѐзма №7083, 1-мухаммаси Табибий бар ғазали Ғиѐсий.

---

169 
―Tuhfat us-sulton‖ nomli birinchi forsiy devon tarkibidagi 123 ta forsiy muxammaslar 
orasidan shoirning Eron, Afg‗oniston, Hindistonda ijod qilgan shoir, orif va ulamolarga bog‗-
lagan muxammaslari joy olgan. Muxammaslar orasida Shо
ʻ
rishi ishq yoki Shо
ʻ
ri ishq taxallusi 
bilan she‘rlar yozgan afg‗onistonlik Shayx Sa‘diddin Ahmad bin Mavlono Abdulg‗affor bin 
Mavlono Abdulaziz ibn Mavlono Abdulkarim Sayyid al-Husayniy al-Ansoriy al-Kobuliy g‗a-
zaliga bag‗ishlangan ikkita muxammas mavjud.
Qо
ʻ
lyozmaning 260–261-varaqlaridan joy olgan 9 bandlik ―8 Muxammas g‗azali Shо
ʻ
rishi 
ishq‖ irfoniy-tasavvufiy mavzuda. Irfondagi ―vahdat ush-shuhud‖ ta‘limoti asosida yozilgan 
mazkur she‘rning asl g‗oyasi ―barcha yerda yorning rangi, surati bor‖ mazmunidadir. (Sa‘diy 
Sheroziyning mashhur ―Bargi daraxton ki dar nazari hushyor, Har varaqash daftarist ma‘rifati 
kirdigor‖ baytining mazmunida ayni shu ta‘limot g‗oyasi ifodalangan).
8-muxammasi Tabibiy g‗azali Shо
ʻ
rishi Ishq 
Suvaru bо
ʻ
landi pastiy hama rangi yor dorad, 
Shо
ʻ
xu xumoru mastiy hama rangi yor dorad, 
Chi durustiyu, shikastiy hama rangi yor dorad, 
Chamani bahori hastiy hama rangi yor dorad, 
Mayu, maykada – bakulli hama rangi yor dorad…
Muxammas oxiridagi ―Hama Shо
ʻ
ri ishq boshad, hama nuri ishq boshad‖ baytiga kо
ʻ
ra 
shoirning ikkita taxallus, ya‘ni Shо
ʻ
rishi ishq‖ va ―Shо
ʻ
ri ishq‖ taxalluslari bilan ijod qilganini 
anglaymiz. Endi Shо
ʻ
rishi ishq taxallusi bilan g‗azallar yozgan va devon tuzgan shaxs haqida 
tо
ʻ
xtalsak. Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondi qо
ʻ
lyozmalari katalo-
gini fors tilida nashrga tayyorlagan rahmatli Shoniyoz Musayevning ―Fihresti nusxahoyi xatti 
osori manzum anstitui sharqshinosi Abu Rayhon Beruniy Farhangistoni ulumi О
ʻ
zbekiston‖ kito-
bida bu shaxs haqida quyidagicha tо
ʻ
liq ma‘lumot keltirilgan: 1189. Shо
ʻ
morai 2131. Devoni 
Shо
ʻ
ri ishq. Az Shayx Sa‘diddin Ahmad bin Mavlono Abdulg‗affor bin Mavlono Abdulaziz ibn 
Mavlono Abdulkarim Sayyidu-l-Husayniy Ansoriy Kobuliy bo taxallusi ―Shо
ʻ
ri Ishq‖. Muallifi 
osori ziyodi irfoniy-tasavvufiy ta‘lif karda ast, ki te‘dodi onho dar ―Nash‘atul-quds‖ zikr shо
ʻ
da 
ast. Dar muqaddimai devon ettilо
ʻ
oti zindagiyi shoir, tarixi bar-gashtani az Hind ba Kobul dar 
soli 1171/1757-58 m. va ash‘ori irfoniy-tasavvufiy shomil shо
ʻ
da ast.
Tabibiy diqqat qaratgan shunday masalalardan yana biri tabiat va jamiyat, inson va tabiat, 
Inson va jamiyat masalalaridir. Ahmad Tabibiyning 7083 raqamli qо
ʻ
lyozmasi forsiy devonida 
ikkita ―Musaddasi ba tariqi tazmin‖ (Tazmin usulidagi musaddas) sarlavhali she‘r mavjud. Shu-
lardan biri Sa‘diy Sheroziyning ―Guliston‖idagi quyidagi baytiga bog‗langan.
Bargi daraxtoni sabz dar nazari hushyor, 
Har varaqash daftarest ma‘rifati kirdgor (Sa‘diy. Guliston) 
Mazmuni: Daraxtlarning kо
ʻ
m-kо
ʻ
k bargi hushyor odam nazdida xuddi har varag‗i 
Yaratuvchi ma‘rifatini anglatuvchi daftar kabidir.
Baytda Sa‘diyning Xudo ma‘rifatini hushyor odam daraxt barglarida kо
ʻ
ra oladi, deydi. Bu 
bilan shoir tabiat va ma‘rifat bog‗liqligini ifodalagan. Ayni shu mavzuni Tabibiy klassik 
she‘riyatdagi musaddas (oltilik) janri bilan yanada keng yoritadi: 
Musaddasi batariqi tazmin (mukarrar) (155 
b
– 156 
a
) 
Harchand dar in dahri dun hast chunin oshkor, 
Xohiy dar arzu samo karda bas ashyo qaror.