O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
Adabiyotlar 
 
1.
Наджип Э. Регионы и этапы формирования тюркских письменных языков и 
литератур. Туркестан, 2007. 246 с.; Eckmann J. Nehcül-Feradis. Uştmahlarnıng açuq yolı 
/Cennetlerin açık yolu/. Ankara, 2004. v s.; Нуриева Ф. «Нахдж ал-фарадис» Махмуда ал-
Булгари. Казань, 1999. 28 с. 
2.
Нуриева Ф. «Нахдж ал-фарадис» Махмуда ал-Булгари. Казань, 1999. – 30б. 
3.
Наджип Э. Культура и тюркоязычная литература мамлюкского Египта ХІҮ века. 
Туркестан: Туран, 2004. – 248с.
4.
Давлатшоҳ Самарқандий. Шоирлар бўстони. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги 
Адабиѐт ва санъат нашриѐти. 1981, 189-бет.
5.
Навоийга армуғон. Тошкент, 1968, 37-бет.
6.
Турк адабиѐти. 1969, 103-109-бетлар.
7.
Мəхмүд əл-Болгари. Нəһжел-Фəрадис. Казан, 2002. – 5б. 
8.
Nehcül feradıs (Uştmahlarnıng açuq yolı). II metın. Çevrıyası: Janos Eckmann, 
Yayınlayanlar: Semın Tezgan - Hamza Zülfıqar. TÜRK DIL KURUMI YAYINLARI : 518. 
Anqara 
 
 
196
Nehcül feradıs (Uştmahlarnıng açuq yolı). II metın. Çevrıyası: Janos Eckmann, Yayınlayanlar: Semın Tezgan - Hamza 
Zülfıqar. TÜRK DIL KURUMI YAYINLARI : 518. Anqara 

---

199 
TASAVVUF ILMIDA ISHOQ OTANING О
ʻ
RNI 
Z. Mо
ʻ
minova, 
 Turkologiya ilmiy-tadqiqot instituti ilmiy xodimasi
XIII-XIV asrlar adabiyoti tarixini chuqur tadqiq etmasdan qozoq xonligining shakllanish 
tarixini ochish mumkin emas, – deydi manbashunoslik ilmiga beqiyos hissa qо
ʻ
shgan olim 
V.P.Yudin [3. 22 b.]. Qozog‗iston tarixida XIV asr qiziqarli tarixiy voqealarga boy bо
ʻ
lishi bilan 
bir qatorda, mо
ʻ
g‗ullarning turklashish jarayoni, turkiylarning tamomila musulmonlashishi 
oxiriga etgan davr hisoblanadi. Bu paytda turk-mо
ʻ
g‗ul xalqlari orasida ustivor bо
ʻ
lgan Yassi 
qonuni Islom shariati bilan bog‗langan, qozoq, qoraqalpoq, bashqurt, tatar yana boshqa 
xalqlarning mamlakati va etnik jarayoni davom etayotgan davr edi. О
ʻ
rta asr tarixidagi bu 
о
ʻ
zgarishlarning sababini faqatgina manbalarni tadqiq etish, undagi voqealarni ilmiy jihatdan 
tahlil etish natijasidagina aniqlash mumkinligini barcha tarixchilar bir ovozdan e‘tirof etishadi. 
Qozog‗istonning manbashunos olimlari S.K.Ibragimov, N.N.Mingulova, K.A.Pishulina, 
V.P.Yudin, M.K.Abusyeitova, A.K.Muminov, B.Kо
ʻ
mekov о
ʻ
rta asr arab, fors, turk tilidagi 
manbalarni tadqiq etish borasida kо
ʻ
plab ishlarni amalga oshirishgan. SHunday bо
ʻ
lsa ham о
ʻ
rta 
asr tarixiga oid manbalar mukammal tadqiq etilgani yо
ʻ
q. Bunday deyishimiz sababi, turk tilida 
yozilgan о
ʻ
rta asr kо
ʻ
hna yozma manbalar mukammal ilmiy doiraga kirib, sharqshunos, tarixchi, 
madaniyatshunos olimlar nazariga tushganicha yо
ʻ
q. Manbashunoslik ilmining asl maqsadi – 
manbalarni topish, ularni tizimga solish, ulardagi tariximizga, madaniyatimizga bog‗liq ma‘lu-
motlarni ilmiy jihatdan tadqiq etish, ommaga etkazish deb bilsak, yuqorida zikr etilgan davrga 
oid manbalar yuzasidan keng qamrovli tadqiqot ishlari qanoatlanarli darajada olib borilmagan.
Qozog‗iston tarixiga oid manbalarni tadqiq etuvchilar tiplar bо
ʻ
yicha, mavzu, hududiy va 
davr, siyosiy, diniy yо
ʻ
nalishlar bо
ʻ
yicha, turiga qarab Xalokuxon, Temuriylar, Shayboniylar, 
Boburiylar, Safaviylar, Ashtarxoniylar, Mangg‗itiylar, Qо
ʻ
qon, Chig‗atoylar, va yana boshqa har 
xil manba turlariga bо
ʻ
lib qaraladi. Bunday tizimlash tadqiqotchining ilmiy ishini anchagina 
yengillatishi rost. Ammo har sinfning о
ʻ
ziga xos mavzusini, uslubini, yozuv turini, davrini, о
ʻ
ziga 
xos xususiyatlarini aniqlashda bir xillik yо
ʻ
q. Masalan J.M.Tо
ʻ
lebayeva ilmiy tadqiqot ishida 
Qozog‗iston tarixidan kо
ʻ
p ma‘lumot beradigan «Tarixi Rashidiy»ning Bobur avlodi buyrug‗i 
bilan yozilganligini e‘tiborga olib Boburiylar davriga oid manba sifatida qarasa, taniqli sharq-
shunos, manbashunos V.Yudin, M.Abuseyitova bu asarni (forsiy tilda yozilsa ham) chig‗atoycha 
manba sifatida qaraydi [2. 25 b; 3. -22 b.]. Olimlar «Tarixi Rashidiy»ni chig‗atoycha manba 
turiga kiritishda lug‗aviy, territoriyalik-davrlik xususiyatlarini emas, mavzu xususiyatlarini asos 
qilib olganga о
ʻ
xshaydi. Bu о
ʻ
rinda tarixiy asarni biron manba turiga kiritishda qanday xusu-
siyatlarini asosga olish lozim degan savol tug‗iladi.
Diniy-didaktik asarlar olimlar tarafidan hanuzgacha tasnif qilinmagan. Qо
ʻ
limizda bor diniy 
asarlar mavzu, janriy jihatlari bо
ʻ
yicha maqolot, manoqib, tabaqot, risolat, devon, noma (bayon-
noma, vasiyatnoma, nasabnoma), fatvo deb bо
ʻ
lib qarash ma‘qulga о
ʻ
xshaydi. Bu asarlarni mana 
shunday tasniflash vaqtida avvalo mavzusi bilan mazmuni asosga olinib, undan keyin lug‗aviy, 
davriy, hududiy xususiyatlari inobatga olinishi kerak. Ssuningdek diniy asarlarni tasniflashga 
yetarli imkoniyat topamiz.
Maqolada asosiy tadqiq obyekti bо
ʻ
lgan «Hadiyqot al-arifinni» (XIV asr)ni risola guruhiga 
kiritdik. Risola guruhiga kiruvchi asarlarga xos xususiyat: mahalliy о
ʻ
lkada yoki ma‘lum bir mu-
hitda shakllangan diniy ilm, shunga oid aniq bir asardan parcha, unga sharh, hikoya, din vaki-
lining xizmati, shogirdlari, ularning bevosita aloqasi bо
ʻ
lgan tarixiy voqealar bilan о
ʻ
z davridagi 
ijtimoiy-siyosiy hayot haqida muallifning shaxsiy fikri, о
ʻ
z zamonidagi ijtimoiy hayot, diniy 

---

200 
oqimlar haqidagi nuqtayi nazari bо
ʻ
ladi. Risola guruhiga kiradigan asarlardan shu yerdagi siyo-
siy-ijtimoiy hayotdagi ustun mafkurani, uning manbani, dinning ta‘sirini, tarqalish masofasini, 
mashhur din vakillarining roli bilan hizmatini aniqlash mumkin. Shuningdek, mahalliy olimlar-
ning qо
ʻ
li bilan chig‗atoy tilida yozilgan о
ʻ
rta asrga mansub asarlar arab, fors manbalarida uch-
rayvermaydigan ichki hayotdan kо
ʻ
p ma‘lumotlar beradi. Undagi ma‘lumotlar ba‘zi jihatdan aniq 
bir mavzuni tadqiq etish borasida puxta bir xulosa chiqarishga imkoniyat beradi. Shu sababli 
maqola asosini XIV asrning sо
ʻ
nggi choragida chig‗atoy tilida yozilgan «Hadiqat al-Arifin» 
manbasiga bag‗ishladik.
Yassaviylik tariqatining tarixi, ilmi, etikasi, ruhoniy dunyoqarashi va xususiyatlari Husayn 
ibn Ali al-Voiz al-Koshifiyning «Rashaxat ul-ayn ul-hayot», Alisher Navoiyning «Nasoyim ul-
maxabbat», Darvesh Ali Buzjaniyning «Rashaxat al-quds fi sharxi nafaxat al-uns» nomli asari, 
Sо
ʻ
fi Muhammad Donishmandning «Manoqibi», Mahmud ibn Vali (Balxi)yning «Bahr al-asror», 
Olim-Shayx Azizonning «Lamaxat min nafaxat al-quds» kabi va yana boshqa asarlarda ham 
jamlangan. «Hadiqat Al-Arifinning» – ulardan ancha ilgari yozilgan, ham Yassaviylik tariqa-
tining yirik vakili qо
ʻ
lidan chiqqan asar. О
ʻ
rta Osiyodagi tasavvuf maktablar hizmatini tadqiq 
etgan olim B.Babajanov «Hadiqat al-Arifin» XIV asr sо
ʻ
nggi choragida yozilgan Yassaviy 
tariqati haqida mо
ʻ
l ma‘lumot beradigan eng kо
ʻ
hna manba deb baho beradi [4. 239 b.]. Bu 
asarni о
ʻ
rta asr turkiy madaniyati, qozoq xonligi shakllangan davrdagi xalq dunyoqarashi bilan 
diniy tamoyillar, islomlashish, turkiy xalqlarning ruxoniy sardori – Xо
ʻ
ja Ahmad YAssaviy 
shogirdlarining ta‘siri bilan tarqalish masofasi haqida chig‗atoy ulusining ichki ruhoniy hayoti 
haqidagi qimmatli manba deb baholashga loyiq.
«Hadiyqot al-arifinning» muallifi – Isxoq xо
ʻ
ja ibn Ismoil ota al-Qazg‗urtiy at-Turkistoniy – 
О
ʻ
rta Osiyoda madaniyat markazining biri bо
ʻ
lgan Sayramda hayot kechirgan, shu о
ʻ
rtada Islom 
dinini yoyishga kuch-g‗ayratini sarflagan shaxs [5. 23 b.]. U о
ʻ
z asarida tarix haqida emas, otasi 
Ismoil ota ilmi haqida yozishni maqsad etgan. Ammo undagi tarixiy voqealar XІІІ-XIV asrlarni 
о
ʻ
z ichiga oladi. 
О
ʻ
rta asrdagi yozma manbalar chig‗atoy bilan Jо
ʻ
ji uluslarining islomlashishi bu davrlarda 
qanday holatda bо
ʻ
lgani haqida ma‘lumot beradi. Shuningdek, ilmiy asarlarda ham turk-mо
ʻ
g‗ul 
xalqlari hayot tarzida amaldagi din bilan birga о
ʻ
zga (islom, xristianlik, buddaviylik) dinlarga 
ham alohida hurmat bilan qaragani, u dinlardan siyosatda va diplomatiya sohasida qurol sifatida 
unumli foydalangani, xonlar din orqali Chingizxon kо
ʻ
rinishini, uning naslini aniqlashga harakat 
qilganligi haqida kо
ʻ
p yoziladi. О
ʻ
rta asrdagi tarixiy asarlar bilan bir qatorda diniy yо
ʻ
nalishdagi 
qо
ʻ
lyozma manbalarda ham (risola, shajara, maqolat, manoqib) Chingizxon bilan uning avlod-
larini tasvirlashga о
ʻ
zgacha nazar qaratiladi. Saroy kotiblari, din ulamolari bо
ʻ
lgan arab tarixchi-
lari Jazariy, Birzaliy, Yuniniy, Kutubiy, Ibn Kasir kabilar о
ʻ
z asarlarida mо
ʻ
g‗ul bosqinchiligiga, 
dushmanligiga jiddiy e‘tibor berib, mо
ʻ
g‗ul xonlari bir taraflama, salbiy bо
ʻ
yoqlarda, shafqatsiz 
suratda berilsa, Mug‗ultoy, Abulg‗ozi, Utemishhoji, Rashid ad-din asarlarida ular yangi davr 
boshchisi, kо
ʻ
chmanchi xalq sardori sifatida tasvirlanadi. Chingizxon bilan uning avlodi (Jо
ʻ
ji, 
Chig‗atoy, Botu, Berka, О
ʻ
zbekxon) har taraflama ijobiy suratda tasvirlanib, natijada mifologlik 
obrazlarga aylanadi, ba‘zi xolatlarda turk-mо
ʻ
g‗ul kо
ʻ
chmanchi xalqlari uchun ular faylasuf, 
siyosatdon, hatto din rahnamosiga aylangandek bо
ʻ
ladi.
Chingizxon bilan uning avlodlari bosib olgan viloyatlarda mahalliy xalqdan chiqqan din 
vakillarining roli ortdi. Ayni paytda Xо
ʻ
ja Ahmad Yassaviy tariqati vakillarining siyosiy-ijtimoiy 
hayotdagi faolligi ortdi. Abulg‗ozi: «Hijriyning 615-yili (1218-y.) Chingiz xon sonsiz kо
ʻ
p askar 
bilan otlanib, О
ʻ
tror ustiga keldi... Chingizxon О
ʻ
trordan otlanib, Buxoro tarafga kelayotganida, 
erta tongda banogoh Zarnuq qamaliga yо
ʻ
liqdi. Zarnuq xalqi tevarak- atrofning dushman askari 
bilan tо
ʻ
lganini sezib, qal‘aga bekinib, darvozani yopdi. Jahon podshohining oldida uning 

---

201 
donishmandlarining biri xojat (
xuāja degan yozuvni Xajat о
ʻ
qiganidek T.О
ʻ
.) degan bir 
musulmon bor edi, uni elchi qilib, Zarnuq xalqiga yubordi» deb mahalliy din vakillaridan el-
chilik ishlarida unumli foydalangani haqida xabar beradi [6, 86 b.].
Viloyatda Chingizxon davridayoq mahalliy din vakillarining ta‘siri kuchayishiga bog‗liq 
turkiy dunyoqarash bilan bog‗langan maxsus Islomiy madaniyat, qadriyat, diniy prinsip о
ʻ
rnash-
di va diniy e‘tiqod erkinligi rivoj topa boshladi. Diniy e‘tiqodi, tamoyili uchun Arab halifaligida 
Mansur al-Xalloj (922-y.q.b.), Ibn al-Arabiy (1240-y.q.b.) kabi hech kim jazolangani yо
ʻ
q, siyo-
siy surgun qilingani yо
ʻ
q. Xalifat egaligidagi viloyatlardan din olimlari Mavarounnahrga kо
ʻ
plab 
keldi. Bu haqda Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi» asarida qiziqarli ma‘lumotlar bor. Berke 
xon hukmronlik qilgan davrda (1258-1266-y.) viloyatda masjidlar bilan madrasalar qurdirib, 
aylanasiga din olimlarini jamlab, musulmon mamlakatlari bilan aloqalar о
ʻ
rnatib, Islom dinining 
erkin tarqalishiga sharoit yaratdi. О
ʻ
zlarini erkin his etgan begona yurtlik olimlar mahalliy 
о
ʻ
lkalarda shakllangan urf-odatga, diniy aqidalarga oz-moz taqlid qilib, qarshilik ham bildir-
ganga о
ʻ
xshayxdi. «Hadiqat al-Arifin»da yozilishicha, Nishopurdan kelgan bir necha olim Ismoil 
otani sinamoqchi bо
ʻ
lib, mahalliy musulmonlar orasida shakllangan diniy tushunchalar haqida 
ber necha savol beradilar, qoniqarli javob olganlaridan keyin, ular Ismoil otaga qо
ʻ
l berib, sho-
girdlikka qabul qilinganlari, Yassaviy tariqatiining yirik vakillariga aylanganlari haqida yoziladi. 
[1, №252, 72a]. Bu ma‘lumotlar va Ismoil ota e‘tirof etilgani haqidagi boshqa ma‘lumotlar ham 
О
ʻ
rta Osiyoda hukmron va barqaror bо
ʻ
lgan turkiy madaniyatning, Yassaviy maktabining arab, 
fors olamida ham anchagina ta‘siri bо
ʻ
lganligini anglatadi. 
Islom dini kelmasdan avval, turkiylarning qam, baxshi, о
ʻ
yin kabi nomlar bilan ataladigan 
udumlari katta о
ʻ
rin egallagan edi. Ilm sohiblari bо
ʻ
lgan bu mahalliy din vakilari xalq orasida 
katta obrо
ʻ
ga ega edilar. Islom dini kirib kelgandan keyin bu toifa odamlarning о
ʻ
rnini muta-
savvuflar oldi. Kо
ʻ
pruli sо
ʻ
zlariga qaraganda, turkiylar; dindorlar, she‘rlar о
ʻ
qiydigan bu davresh-
larning ijodini ba‘zida diniy muqaddaslik bergan ijodlarga о
ʻ
xshatib qabul qilganlar va mana shu 
xolatda ularning darajalarini