O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi

Turizmni sayyoxatdan ajratib turuvchi asosiy xususiyatlar

№	Farq qiluvchi xususiyatlar	Turizm (turist)	sayohat ( sayohatchi)
1	Mamlakat iqtisodiyo- tiga ta’siri buyicha	Turizm kuchli jaxonnig iqtisodiyotidagi iqtisodiyotidagi’ kuchli tarmog’i bo’lib, uning jaxon yalpi ichki maxsulotidagi ulushi mavjud. Bu yirik biznes, katta pul va global miqyosdagi jiddiy siyosatdir.	sayohatlarning iqtisodiyotiga bevosita ta’siri yuk
2	quyilgan maksadlar buyicha	Yullanmada kursatilgan anik quyilgan maksadlar bilan chegaralangan	Anik kuyilgan maksadlar bilan chegaralanmagan
3	Muddat maboynida	Yullanma bilan chegaralangan bulib, 1-2 kunlik (dam olish kunlari); 3-7 kunlik; 8-28 kunlik; 29-91 kunlik bulishi mumkin	Muddati chegaralanmagan
4	Ma’lum makonda bulishi	Buladigan joyi yullanma bilan chegaralangan	Makoni yoki buladigan joyi chegaralanmagan
5	Bush vaqtning	Asosan bush vaqt maboynida	Bush vaqt bulishi

	mavjudligi	amalga oshiriladi	shart emas. sayohat kilish xayot tarzi xisoblanadi
6	Borgan joyida xak tulanadigan faoliyat bilan shuFullanishi buyicha	Borgan joyida turist uchun xak tulanadigan faoliyat bilan shug’ullanishi mumkin emas	Borgan joyida sayohatchi uchun xaq tulanadigan faoliyat bilan shug’ullanish mumkin
7	Mablag bilan ta’minlash	Turistning shaxsiy mablaF- idan va ijtimoiy fondlar- dan	X,omiy tashkilotlar, davlat va xususiy jamFarmalar tomonidan moliyalashtiriladi
8	Tashkil kilish va xizmat kursatish	Bu faoliyat turli xil turistlik korxonalar va xizmat kursatish soxalari bilan boFlik tarmoklar tomonidan amalga oshiriladi.	Tashkil kilish xomiy tashkilotlar, davlat va xususiy jamFarmalar tomonidan amalga oshiriladi, sayoxlarga xizmat kursatish esa bevosita uzi tomonidan amalga oshiriladi.
9	Yashash foliyatiga ta’siri	Turistning sayohatga borib kelishi yashash faoliyatiga bevosita ta’sir kilmaydi.	Sayyoxat sayohatchi uchun kasbi yoki kun kurish manbai, turmush tarzi bulib xizmat kiladi.

1. 
   Turizm soxasining tasniflanishi
   

Zamonaviy turizmni uziga xos xususiyatlarini belgilash maksadida uning muxim tasnifiy belgilarini aniklab olish zarur buladi. Jumladan, geografik belgilari, turistlik okim yunalishi, safar maksadi, xarakatlanish usuli, turistilarni joylashtiruv vositalari va ishtirokchilar soni buyicha, tashkiliy-xukukiy shakllarini tasniflash maksadga muvafiqdir.
Jadval 1.2.
Turizm soxasining tasniflanishi

№	Tasniflanadigan belgilar	Turizm turlari
1	Geografik prinsip buyicha	Milliy Xalkaro Ichki
2	Turistlik okimlar yunalishi	2.1. Kiruvchi
	Buyicha	2.2. Chiquvchi
3	Maqsadlar buyicha	Rekreatsion Sog'lomlashtiruvchi dam olish

Ichki turizm - uz davlati chegarasi doirasida doimiy yashovchi fukarolarni vaktinchalik tashrif buyurovchi joyda (tulanadigan faoliyatsiz) turstik maksadlarda sayoxdt kilishga aytiladi.
Ichki turizm davlat chegaralarini kesib utish bilan va turistlik rasmiyatchilik bilan bog’lik emas. Milliy valyuta, til, xujjatlar oldingidek uzgarmasdan koladi. Dunyodagi safarlarning 80-90 foizi ichki turizm ulushiga tug’ri keladi. Unga ketayotgan xarajatlar xalqaro turizm xarajatlaridan 5-10 barobar ortiqdir. Ayniksa u AQShda ommabop xisoblanadi.
Xalqaro turizm vaqtinchalik kelgan joyida faoliyati tulanmaydigan, doimiy yashaydigan mamlakat chegarasidan tashqariga turistlik maksadlarda safar qilish tushuniladi.
1968 yilda Rimda sayohatlar va turizm buyicha BMTning birinchi konferensiyasida xalqaro turizmga kuyidagi ta’rif berildi.
Chet el turisti - bu vaqtinchalik tashrif buyuruvchi, ya’ni istalgan shaxs, tashrif buyurayotgan davlatida malakaviy faoliyati tulanmaydigan istalgan maqsadlarda doimiy yashayotgan davlatidan tashqariga boshka davlatga tashrif buyurishidir.
Chet el turistlarga mazkur davlatga 24 soat muddatdan kam bulmagan muddatga vaktinchalik tashrif buyurgan shaxslarning barchasi kiradi. Shuni kayd kilish kerakki, ba’zi davlatlarda BMT statistik komissiyasining tavsiyalaridan chetlanishga ruxsat beriladi. Masalan, ba’zi davlatlarda 3 kun muddatdan kam bulmagan muddatga tashrif buyurganlar xalkaro turistlar xisoblansa, ba’zilarida 2 xafta, uchinchilarida esa bu muddat 1 oydan kam bulmagan muddatda tashrif buyurganlar xalkaro turistlar xisoblanadi.
Barcha xalkaro turistlik sayohatlarning urtacha 65 foizi Yevropaga, taxminan 20 foizi Amerikaga va taxminan 15 foizi kolgan mintakalarga tugri keladi.
Turistlarni nisbatan kuprok kabul kiluvchi davlatlarda xalkaro turizmni rivojlantirish, chet el valyutasi okimini kupaytirish va yangi ish urinlarini tashkil etish bilan izoxlanadi. Kupgina davlatlar xalkaro turizm vositasi orkali tulov balansi mummolarini xal kilishga urinadilar.
Tashrif buyuruvchi chet el turistlar tovar va xizmatlarni tulay turib, kabul kilayotgan davlat budjetiga valyuta tushumini ta’minlaydi. Shu bilan birga uning tulov balansini faollashtiradi. Shu sababli chet el turistlarini kelishi «aktiv turizm» nomini oldi.
Turistlarni chikib ketishi esa milliy valyutaning okib ketishi bilan boFlik buladi. Bunday turdagi turistlik operatsiyalar xalkaro tulovlarda mamlakat turistlar eksporti tulov balansining passivida kayd kilinadi, turizmni uzi esa «passiv» deb nomlanadi. Turizmni «aktiv» va «passiv» kismlarga bulinishi fakatgina xalkaro turizmga xosdir.
Sunggi yillarda, ichki va xalkaro turizmni bir-biriga yakinlashish tendensiyasi kuzatildi, bu esa turistlik rasmiyatchiliklarni soddalashtirish bilan asoslangan (masalan, birlashgan Yevropadagi SHengen bitimi).
Kiruvchi turizm- faoliyati tulanmaydigan turistlik maksadlarda doimiy yashamaydigan shaxslarni uzga mamlakat xududiga tashrifi, sayohati xisoblanadi.
Chikuvchi turizm - bir mamlakat xududida doimiy yashovchi shaxsni boshxa mamlakatga faoliyati tulanmaydigan sayohati, tashrifi xisoblanadi.
Rekreatsion turizm - dam olish maxsadidadagi turizm bulib, xator davlatlar uchun turizmning ommaviy shakli bulib xisoblanadi. Ispaniyaga, Italiyaga, Fransiyaga, Avstriyaga chet el turistlarini tashrifi avvalo mana shu maxsadni kuzda tutadi. Dam olish maxsadida safarlar turli xilma- xilligi bilan farxlanadi va xizixarli tamosha dasturlarini (teatr, kino, festival va xk) xizixishlar buyicha mashFulotlar (ov, balix ovlash, musixali, badiiy ijodiyot va xk) tashrif buyurgan mamlakatni milliy madaniyatini urganish bilan boFlix bulgan etnik sayohatlarni uz ichiga olishi mumkin.
Soglomlashtiruvchi dam olish turizmi uta shaxsiy individual xarakter kasb etadi. Inson organizmiga ta’sir etish vositasiga xarab davolanish uchun dam olish ixlimli, dengiz, balchix bilan davolanish va x.k.larga bulinadi.
Tanishuv (ekskursion) turizm. Turizimni bu turi uz ichiga tanishuv (bilish, kurish va eshitish) maxsadlari bilan boFlix tashrif va sayohatlarni uz ichiga oladi. Ekskursiya bilishning bir shakli bulib, shaxs intelekti va dunyoxarashini kengaytirish funksiyasini bajaradi. Tanishuv sayohatining turli kurinishlaridan biri bu avtomobil turizmi xisoblanadi, boshxa transport vositalariga xaraganda avtomashina va avtobuslarda sayohat xilish turistlarga anchagina kengrox tanishish imkoniyatlarini yaratadi.
Malakaviy ish turizmi. Turizimning mazkur turiga ish maxsadlari bilan safarlar kiradi. X,ozirgi zamonaviy taraxxiy etgan jamiyatda xayot xalxaro aloxalarni boFlash zaruriyatini chixarmoxda. Sunggi yillarda ishchan soxa vakillarining, tadbirkorlarning tashriflari ommaviy tus olmoxda.
K,ator turistlik firmalar turli maxsadlarda biznesmenlarni gurux- gurux bulib tashriflarini tashkil etishga ixtisoslashtirilmoxda. Ishchanlik turizmini kattagina afzalligi shundaki, uni yuxori mavsum bulmagan paytda xam tashkil etish imkoniyatini beradi. Bunda turfirmalar nafaxatgina sof turistlik xizmatlarni - transport, joylashuv, ovxatlanish, sayohat xizmati bilan chegaralanmasdan, balki uziga xos maxsus xizmatlar - savdo sheriklarining imkoniyatlari tuFrisida ma’lumotlarni yotish, tarjima, zarur bulgan ixtisodiy ma’lumotlarni taxdim etish, ishchanlik uchrashuvlarini tashkil etish va x.k. Buning uchun tashrif buyuruvchilarga tegishli yiFilishlar utkazishda zallar va maxsus vositalarga mavjud bulgan kongress-markazlar tashkil etiladi. Kupgina xolatlarda kongress ishtirokchilarini ularning oila a’zolari kuzatib boradilar, xamda ularga xam forum tashkilotchilari turistlik firmalar bilan birgalikda sof turistlik dasturlarni taxdim etadilar. Ayrim xolatlarda ishtirxchilarning uzlari xam shaxarning dixxatga sazovar joylari bilan tanishadi, kongress tugagandan sung esa mamlakat buylab turistlik sayohatlarni amalga oshiradilar.
Turizmni mazkur turining uziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ishchanlik vaziyatida utadigan uchrashuv ishtirokchilari oddiy turistga xaraganda mamlakat bulib sayohat paytida kuprox mablaF sarflaydi. Shuning
uchun kupgina davlatlar xalkaro forumlarni va shunga uxshash tadbirlarni uzlarida utkazishga xarakat kiladilar.
Ilmiy turizm. Ukish, ta’lim olish maksadida, malaka oshirish maksadida safar kilish xalkaro turizmning nisbatan yangi turlari safiga kiradi. Xorijda ta’lim olish uchun safar kilish Uzbekistonda xam turbiznesining urnatilgan segmentlaridan biri bulib xisoblanadi. Safarlarning ommabop bulib borayotgan turi bu til urganish maksadida, ayniksa Buyuk Britaniyaga va boshka ingliz tilida suzlashadigan davlatlarga safarlar kengayib bormokda.
Xozirgi vaktda katta kizikish uyg’atayotgan, bu sport - turizmi xisoblanadi. Bu safarlarning asosiy maksadi turistlarga uzlari tanlagan sport turi bilan shuFullanishga imkoniyat yaratib berishdan iborat.
Sport turizmi zaruriy baza mavjudligini talab etadi: turli inventarlarni, maxsus trassalarni, arkon yullar, sport maydonchalarini, asbob-uskunalarni talab etadi. Sport sayohatlariga kuyiladigan asosiy talablardan biri bu dam oluvchilarni xavfsizligini ta’minlash xisoblanadi. Sport sayohatlari, safarlarning maksadiga boFlik ravishda 2 turga bulinadi: aktiv va passiv. Birinchi xolatda bu kandaydir sport turi bilan shuFullanish xisoblansa, ikkinchi xolatda shunchaki ishtirok etish xisoblanadi.
Shop-turlar Rossiya va SNG davlatlari uchun xosdir. Xorijga tashrifning asosiy maksadi bulib, olib yana kayta sotish uchun xalk iste’moli tovarlarini xarid kilish xisoblanadi (poyafzal, trikatoj va boshka tovarlar - Turkiyada, Italiya, Portugaliya, Suriyada; yozgi tukima kiyimlar - Indoneziyada; pustinlar - G retsiya va Argentinada; mebel - Polsha va Italiyada; tele-radio maxsulotrlar BAA da; avtomashinalar Germaniyada, Shvetsiyada, Finlandiyada, Gallandiyada).
Sarguzashtli turizm - uziga xos tarzda dam olishning bir turi bulib, turistlarni nafakatgina ular uchun jalb kiluvchi joylar bilan ta’minlash, balki Falati, Fayritabiiy faoliyat turi bilan shuFullanishga jalb kiladi. («Shoxona ov» «Lasos ovlash» «K,arokchilar xazinasini izlash» va x.k.).
Sarguzashtli turizm bir necha turlarga bulinadi?
safar ekspeditsiyalari;
safari -turlar (ov, balik ovlash, kapalak tutish x.k.)
dengiz sayohatlari (yaxting).
Sarguzashtli turlar mavzusi va geografiyasi juda keng va turli tumandir. Odatda bu guruxli turlar xisoblanadi. Bunday turizmning uziga xos jixati shundaki ov kilishga, balik ovlashga, tegishli ruxsat beruvchi turli litsenziyalarni olish xisoblanadi. Sarguzashtli turizm ma’lum xavf- xatar bilan boFlikdir, shu sababli, bunday turlarni xavfsizligini ta’minlash uchun yukori malakali, tajribali instruktorlar zarur buladi. Turizmning mazkur turi juda yukori narx bilan belgilanadi va uni elitar dam olish turkumiga kiritish mumkin.
Diniy turizm (xaj safari, ziyorati) xozirgi vaktda juda yukori talabga ega bulib, ommaviy tus olmokda. Mustakilligimiz sharofati bilan xar yili yuzlab vatandoshlarimiz Makkayu Madinaga xaj va Umra safarlarini amalga oshirmokdalar.
Turizmda diniy maksadlarning bir necha turlarini ajratib kursatishi- miz mumkin:
X,aj ziyorati (gunoxlarni yuvish maksadida, diniy e’tikod maksadida ziyoratgox joylarga tashrif buyurish).
Tanishuv tashrifi (diniy kadamjolar, xaykallar; din tarixi, din madaniyati bilan tanishuv).
Ilmiy tashriflar (diniy masalalar bilan shuFullanuvchi tarixchilar va boshka mutaxassislarning tashrifi).
Soginish,sumsashturizmi.Turizmni mazkur turi
karindoshlarinikiga, tuFilgan joylarga va yakinlarinikiga tashrif kilish extiyojiga asoslangan va xalkaro turistlik almashuvda muxim urinni egallaydi. Masalan, Germaniyalik turistlar uchun kuprok Volgabuyi turlari ommabop xisoblansa, yaxudiylarda Isroilga sayohat xisoblanadi va x.k.
Ekoturizm atrof muxitni saklashda iktisodiy raxbatlantirish uchun sharoit yaratadi. «Ekoturizm» tushunchasi sayohatlarni juda keng kirralarini kamrab oladi, ya’ni, ukuvchilar uchun uncha katta bulmagan tanishuv turlaridan tortib, to milliy parklar va kurikxonalarlarga uzluksiz turistlik sayohatlarni kamrab oladi. Turizmni mazkur turidan olinadigan foyda kisman tabiatni muxofaza kilish tadbirlariga yunaltiriladi.
16Ekzotika (galati, ajib) turizmi. Keyingi yillarda uzining ajibligi bilan taajublanarli turlar paydo bula boshladi. Bular katoriga kuyidagilarni kiritsa buladi: «Manos trevel» nomli grek turfirmasi Oyga sayohatni rejalashtiradi. Rossiya kosmodromidan xorijiy biznesmenlarni kosmosga kiladigan sayohatlari, bu albatta turistlar tamonidan juda katta xarajatlar kilishni takoza etadi. Bunda ushbu turistlar muallak, muvozanatsiz xolatiga tushadi va kosmosni kurish sharafiga muyassar buladi. Parvozga yoziluvchilar xozirdan boshlangan, birinchi turistlar 5 ming dollardan kafolat summasini utkazib joylarni bron kildilar.