O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti jizzax filiali

.

Ulug‘ uzbek mutafakkir olimi, o‘rta asr ilmfani va madaniyatining buyuk vakillaridan biri Abu Rayxon Muhammad ibn Axmad al Beruniy (973—1048 y.y.) ilmiy merosida il yurt axloqiy fikrlar yanada rivojlantirildi.

Beruniy ta’limotida axloqning moxiyati kishi­larning turmush tarzi bilan bog‘lab qaraladi. Boshqacha aytganda, Beruniy axloqning mazmunini ijtimoiy xodisalar, kishilarning moddiy extiyoji va manfaatlari bilan bog‘lagan xolda tushuntirishga xarakat qiladi. Uning fikricha, inson ongga ega bo‘lganligi, tafakkur qudrati soxibi sifatida unga mamlakatni obod qilishga va tartibot o‘rnatish buyurilgan. SHuning uchun u o‘z asarlarida vatanparvarlik g‘oyalarini targ‘ab qiladi.

Beruniyning axloqiy ta’limotida rostguylik bi­lan adolat bir xil qiymatga ega bo‘lgan tushunchalar sifatida qaraladi. Yolgonchilik yovuzlik kishini adolatdan yuz o‘girtiradi, zulm, omonatga xiyonat qilish xalqning buzilishiga sabab bo‘lib, yomon xulqlar sanaladi. Inson o‘zining dunyosini tarbiyalab borib, nafsini yomon xulqlardan tozalab, axloqiy davolash bilan kamolotga erishadi va salbiy xulqlardan xoli bo‘ladi. Xulqni yangilash insonning o‘ziga boshiq bulsada, sharoit bilan xam belgilanadi. Beruniy insonning baxti bilim va ma’rifatda, deb biladi. U insonning ezguligi va uning olijanob axloqiy fazilatlarini mad etish bilan birga insondagi salbiy illatlarni qoralaydi. U xayotning ma’nosi masalasida ijodiy mehnat va yaxshilikni asos, deb hisoblaydi. Mehnat xayotda iz qoldiradi, uning mevasidan avlodlar foydalanadi. SHu bi­lan birga u zo‘ravonlik majburiy mehnatni qoralaydi, erkin mehnatni sharaflaydi. Abu Rayon Beruniy nafosat haqidagi qarashlarida voqia-hodisalarning o‘zaro bog‘likligi va aloqadorlik manbai hamoanglik va uytunlikdir, deb ko‘rsatadi. Beruniy har qanday harakat va undan hosil bo‘ladigan natijalar moddaga taalluqdidir, uning o‘zi narsalar, voqea hodisalarni birbiriga bog‘laydi va ular shakllarini o‘zgartirib turadi, demak birlamchi moddaning o‘zi esa yaratuvchiga muhtojdir, degan fikrni ilgari suradi. Beruniy estetik qarashlarda nafosatning tabiiy asosi sifatida amal qiladigan amoanglik ayrim hodisalarga amal qiladigan etilgan bo‘lib, guzalik tabiat va insonga xos bo‘lgan kamolot, etuklik sifati darajasida baholangan. Uning fikricha, hech nimaga muhtoj bo‘lmagan narsalarni yetuk mukam­mal deyish mumkin.